Question

"Қыз Жібек" жырындағы Төлегенмен Жібектің бейнесі туралы шығарма тауып бересіздер ме?

Answer 1

Қазақ халқына кеңінен танымал  көркем жырлардың бірі — «Қыз Жібек» жыры. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, дүниеге көзқарасын, ұғымын білдіретін әңгеме.

«Қыз Жібек» жыры, әңгімесі қазақ хылқының сол кездегі көшпелі салтын білдіреді, сондай салт, сондай дәстүр орнаған қоғамда туып-өскен адамның көзқарасы қандай екенін көрсетеді. Ескі көшпелі өмірдің сұлу табысы деп бағалауға сай жырлардың бірі- «Қыз Жібек» екені даусыз.

Жырдың  халық арасына кең тараған да, аз тараған да нұсқалары бар. Бірақ барлық нұсқалары мен версияларына ортақ бір сюжеттің бары анық. Жырдың қысқаша әңгімесі мынадай. Ертерек заманда Жағалбайлы деген елдің Базарбай деген байы болады. Оның  Төлеген, Сансызбай  атты екі ұлы болады. Базарбай асқан байлығымен танымал болса да екі ұлына қыз айттырмайды, есейгенде қылыңдықты өздері табады деп ойлайды. Төлеген ер жетіп, жігіт болған соң маңайдағы елден өзіне лайық қыз іздеуді бастайды.

Ешқандай  сұлу ұнамай жүрген кезде, сондай бір алыс елде Қыз Жібек деген сұлу бар екенін естиді. Қыздың салтанаты мен келбетінің асқан сұлу екендігін және ол да өзіне лайық жігіт таппай жүргендігін естіп, жүз жылқы айдап, қыздың елін іздеп кетеді. Арада  көп уақыт өтеді, сұлу қызы бар деген елдерге сый-сыйапат жасап, даңқын шығарып жүреді.

Аяғында Қыз Жібектің ағасы, ақылшысы болып жүрген Қаршыға деген адамға кез болады. Қаршыға Төлегенді көшінің соңынан ертіп, қарындасын көрсетпекші болады. Көш бойынан талай сұлуды көреді. Жібек қыздардың ішінде болмайды, ол көштің алдында, ақ күйменің ішінде, ешкімге көрінбей жеке кетіп барады екен. Қуып жеткен Төлегенге Жібек жүзін көрсетеді де, Төлеген – күйеу, Жібек  -қалыңдық болып, біраз уақыт бірге болады.

Answer 2

Біраз мезгіл болғанда Төлегеннің ел есіне түсіп, бір барып қайтуым керек дейді. Қиын жол, алыс сапардан қорыққан Жібек, Төлегенді жалғыз шығарып салады.

Еліне аман-есен оралған баласының қайтып кеткенін Базарбай қабыл көрмейді, әкесі оны жібермейтін болады. Баласына «бармайсың!» деп жарлық етуден басқа, ел жұрттың барлығына жол тартпаққа тиым салады. Төлеген жалғыз інісі Сансызбайға қайын жұртының жөн жолын айтып: «Мен кешіксем іздеп тап!» дейді.

Жібектің еліне жақын қалған жерде жігіттің алдын тосқан жай шығады. Жолын тосып өлтірмекші болған жігіттердің бастығы  — Бекежан батыр болады. Ол Төлегенді атып жығады.

Бекежан Төлегеннің Көк Жорғасын мініп Қыз Жібектің аулына келеді, Жібек сұмдықтың болғанын біледі, Қыздың ағалары Бекежанды өлтіреді.

Қыз Жібек жары өлген соң, Сансызбайдың келуін күтіп, соған жар болуды армандайды. Елге шабуыл жасаған қалмақ ханы Қореннен қашып құтылып Жағалбайлыға қарай жүріп кетеді. Жырдың негізгі, қысқаша мазмұны осындай. Жырдың халыққа танымал нұсқасы көп. Жырдың орындаушылары көп болғанымен, ерекше көркемі, ең бір толығы- Жүсіпбек Қожа Шайқұлнисламұлының  нұсқасы  болып есептеледі. Бұл пікірмен келіспеу оңай да емес.

«Орындаушы ақын өзінің кіріспе сөзінде былай дейді.

Басында менен жайылды,

Қисса  болып бұл Жібек.

Баспасына қарасам,

Бәрі шала сөзінің

Еңіреп, жылап жүр жүдеп.

Басында менен шыққанда,

Тыңдаған адам жылаған,

Сүйейін мұны бір демеп

Қисығын қайта түзейін

Аруақтарың бар болса,

Сіздер де мені жүр жебеп…

Неге екені белгісіз, «Қыз Жібек» жырының 1963 жылы жарық көрген ғылыми басылымында осы 40 жол кіріспесі негізгі текстке қатысы жоқ деген сылтаумен алып тасталған.» — дейді ғалым Дүйсенбаев өз еңбегінде. [10; 92]

«Қыз Жібек» жырының  бұл нұсқасында басталуы мен оқиғаның дамуында да өзіндік айырмашылықтар бар. Мұнда ертеден келіп жеткен көптеген дастандағыдай қалыптасып үлгірген схема немесе дайын формалар жоқ.  Керек десеңіз, жырдың кіріспесінің өзінен-ақ  алдағы жойқын жазмыш  пен трагедиялық жайдың нышаны сезілгендей тәрізденеді. Өйткені, Базарбай қарттың үш әйелінен туған тоғыз ұлдың бір обадан қалмай теп-тегіс қырылып қалуы – тосын шындық, үрейлі көрініс. Демек, болашақта жайма-шуақ, марғау тіршіліктен гөрі үрдім әрекеттерді, қауіпті мезеттерді еріксіз күткендей боласыз. Шамасы мұның бәрі автордың жеке көзқарасына байланысты болса керек.

Поэманың негізінде қазақ сияқты елдің бұрынғы әйелге берген бағасы білінеді. Сондағы әйел турасындағы әдет – заң, сол заман еркегі мен әйеліне қандай ұғым берген. Ру жігіне бөлінген тіршіліктің кезінде ру мүлкі деп саналатын әйел махаббатқа қалай қарағандағы айқын көрініс тапқан.

«Қыз Жібек» әңгімесі осы жайларға жауап бергендей болады. «Қыз Жібек» әңгімесі жалғыз ғана әйел емес, барлық елдің дүниені түсінуі мен ұғынуын тұтас көрсетеді. Әңгіме ішіндегі негізгі, басты кейіпкерлер қыз бен жігіт өз заманының бел баласы. Сол өңірде өсіп, сол көшпелі салт пен ру жігіне бөленген елдің заңын, заң ұғымын түсінгендер, бет  қылып тұтынған адамдар. Әрбір кейіпкердің түр-тұлғасы, қимыл -әрекеті, жеңіс-жеңілісі, өмірден алар-берері бірде ақиқат жағдайға бағынса, тағы бір жерде кімде-кімнің болсын өз маңайына жазылған тағдырдың сыбағасынан аса алмайтындығын аңғарамыз.

Мысалы, Базарбай алғашқыда өмірден соққы жеп, бойын ыза-ашу кернегендей көрінсе, көп ұзамай, Төлеген, кейінірек Сансызбай  дүниеге келгеннен кейін перзенттерінің қамын ойлайтын ізгі әкенің роліне ауысады. Бірақ, ол бұл қалпында үнемі қала бермейді: Төлеген екінші рет Шектіге бармақшы болған кезде Базарбай ешбір дәлелсіз баласының бұл сапарына қарсы тұрады, оң батасын беруден бас тартады.

Ақын  Төлеген көркін сипаттағанда біраз серпіліп, жас жігіттің жарқын бейнесін жасауға қажетті бояуларын түр-түрімен шебер пайдаланады. Әрине, автордың өз заманында қалыптасқан түсінік – тұжырымды қолданбасына лаж жоқ. Мысалы,

Айдың өткен нешесі

Ай қараңғы көшесі,

Падишадан кем емес,

Ер Төлеген мүшесі…

деп суреттейді  ақын. «Падишадан кем емес» деген сияқты бір ауыз сөзбен ол Төлегеннің бет көркін де, әсем мүсінін де, сән-салтанатын да беріп отыр. Өйткені, қазақ арасына мол тараған ертегі аңыздар мен қисса – хикаяларда талай-талай патшалар мен шаһзадалардың бейнелері дайын атрибуттар арқылы жасалған болатынды» — деп ғалым М.Дүйсенбаев ақынның  жырдың негізгі кейіпкері Төлегенді суреттеудегі ерекшелікке өзіндік баға береді. Бұл пікірмен келіспеу қиын. [10; 95]

Төлеген өз заманындағы қазақ арасындағы сері мырза, ерке бұлан болып өскен ер баланың жарқын үлгісі. Бұрынғы қазақ қауымының түсінігі бойынша үйлену ер жігіттің ерлігін, бойына дарыған өнерін сынайтын кез болады.

Ескі заманда батыр жігіт қызды қиын қыстау сапарда табатын болса, бері келе жас жігіт қалыңдықты  өткелдерден өтіп, қиын  жерлерден өтіп барып алуға керек болған. Мұндай әрекет бір өңірдің сері мырзасына міндет есебінде жүрген. Базарбай Төлеген ержеткенше қыз айттырмай, қалыңдықты өз таңдауымен алсын деп келген, сол себептен ол алыс жолда, тіпті қиын қияда тұрған Қыз Жібектей сұлуды іздеп шығады. Жігіттің бұл жүрісі өзіндік батырлық, тәуекел жүріс. Бейнетпен қатерге жақсы жары үшін белін буып шыққан сапар, махаббат қандай шарттың арасында туып-өсетінін әбден ұғына білген ел қиялы екі жастың сезімдерін күшейтіп, махаббатын жарастырып, қызуын ұлғайту үшін әдейі осындай жайлардан бастайды. Төлеген іздеп шыққан, ынтық болған Қыз Жібек өз заманының барлық жас әйелінің сұлу үлгісі. Жібек пішінінде қазақтың ертегіде жырлайтын сән салтанаты, қызық — рақат ортасында өсетін ерке сұлуының мінезі, салты көрінеді және сол заманда нық орнаған әмеңгерлік, жесірлік заңы да белгі береді.

Сонымен қатар жырлаушы ақын қазақ эпосының ежелден келе жатқан дәстүрін  де берік сақтайды. Мысалы, Төлегеннің қысқа  өмірін, оның туылған күнінен бастап, Қособада оққа ұшқанына дейін түгел суреттейді. Бұл эпикалық шығарманың негізгі арқауы не? Поэманың бірінші бөліміне дәнекер ретінде ұстап тұрған жеке бас еркіндігіне ұмтылу арманы дер едік. Сол себепті «Қыз Жібек» поэмасының алғашқы бөлегінде,  шығарманың өн бойында жүріп отыратын  бір сарын бар ,- ол Төлегеннің бас еркіндігіне ұмтылуы, өзіне өзі қожа болып, сүйген жарымен қосылуы.

Төлеген образы жаңа заман өкілі іспетті берілген. Оның  басы ескіліктің шырмауынан мүлдем құтылып үлгерген жоқ. Кейде өзі сол ата-баба салтының кейбір сарқыншақтарын қолдайды да. Бұл ретте оның әмеңгерлікті қабылдауын мысалға келтіруге болар еді. Жайықтан шығар алдында Төлеген сүйген жары Жібекке «Егер де мен апатқа ұшырай қалсам, сені іздеп келетін Сансызбай деген қайның бар», — деп,  күні бұрын өзінің тілегін, еркін білдіреді.

Әрине, бұл Төлегенге оңай түспейді. Оған арманы, тілегі және мұратына жету жолында қарсы күштер аз болмайды. Өзі шын жүрегімен сүйген асыл жары Жібекке қосылуы үшін Төлеген бірнеше кедергілерді жеңіп шығуға тиісті. Ең әуелі ол  Шектіге екінші сапарында қарт әкесінің рұқсатынсыз аттанады. Ал ескі ұғымда атаның теріс батасын алу үлкен кедергі. Екінші, осы сапарында Төлеген алыс жолдың азабын басынан кешіруі қажет. Үшінші, Бекежан мен оның қарақшылары да Төлгенге мықты тосқауыл. Автордың топшылауынша түптеп келгенде  Төлеген бар болғаны тек жалғыз жүрген жан ғана, себебі оны өз үй-іші де, бүкіл қоғам да қостамады. Ең ақыры Қос Оба көлі басында оққа ұшып жантапсырғалы жатқан кезінде мұңын шағып, ақтық сөзін айтарлық бірде-бір  тірі жан таба алмай, бар өкінішін аспандағы алты қазға білдіреді.

Answer 3

Қос обаның жанында,

Құс қонбас құла жапанда,

Жылай –жылай бір жалғыз

Дүниеден өтті, — дегейсің.

Төлегеннің мұндай халге түсуіне не себеп? Бар болғаны Базарбайдың теріс батасы ғана ма? Сондағы ақынның айтпағы ата ризалығы  мен оң тілегі болмаған жерде жақсылық күтпе, сәт іздеме, өйткені «адамның басы алланың добы» дегендейін, өз тағдырыңнан құтыла алмайсың деген  секілді теріс ұғымға тоқырайды.

Қысқасы, ақын бұл жерде ескі ғұрыпты қостап, жастардың үмітін қасақана кесіп отыр. Оның тұжырымынша әке сөзіне құлақ аспай қарсы тұрған Төлеген қалайда апатқа ұшырауға тиісті, ал сол әкенің оң батасына ие болған Сансызбай қауіп-қатерден аман-есен өтіп, мұратына жетуі қажет.

Енді Төлегенге қарама-қарсы қойылған жағымсыз бейне- Бекежан. Ол екі ғашықтың бақытына кедергі жасап, ақыры Төлегенді өлтірумен тынады. Былайша  айтқанда, ескі әдет-ғұрыптың Төлегенге шығарған қатал үкімін орындаушы да осы Бекежан. Алайда, ақын Бекежан бейнесін едәуір шебер жасап, қонымды етіп сипаттаған. Поэманың дами түсуіне, өрбуіне бұл бейненің үлкен септігі бар.

Шығарманың ұтымды бір жері — Төлеген мен Бекежанның айқасы және Төлегеннің өлімі реалистік тұрғыда берілген. Себебі, Төлеген халық жырындағы керемет батыр емес, онда жойқын күш, сиқырлы қасиет те жоқ. Демек, оның Бекежанмен шайқасы әншейіндегі көп көріністің бірі сияқты. Сонан соң Төлегеннің мінген Көк жорғасы Қобыландының Тайбурылы немесе Ер Тарғынның Тарланы да емес. Керек десеңіз, ол  Көк жорға иесіне ықылас білдіріп, сенімді дос болудан да жұрдай. Өйткені, Төлегеннің өлімінен кейін көк жорға ат суға қанып, шөлін басқан соң бірқарақшының тақымы астында «ойнақтай басып» кете барады.

«Мал опасыз» деген сол,

Төлеген мінген көк жорға ат.

Су ішіп әбден қанған соң,

Бір қарақшы астында

Ойнақтай басып жөнеді…

Тап осылайша бейнелеу ескі жырлардың қайсысында болсын тым сирек ұшырасады.

Әдетте, ер жігіттің қалап мінген аты әрі сенімді серігі, әрі ұшқыр  қанаты, кейде тұлпарға тіл бітіріп, оны иесіне ақылшы дос, қамқоршы етіп те қояды.  Бұл жырда мұндай суреттер кездестір мейлің. Сөз жоқ, бұл шығармадағы аса жарқын, ең қымбат, әрі сүйкімді, мейлінше әсем образ  — Қыз Жібек. Автор егер Төлегенді өзінің барлық ерекше сипаттары арқылы: көрік –келбеті, ақыл-парасаты, мінез –құлқы, ақ жүрек – ақылдығын айтып, шабыттана сипаттаса, Қыз Жібек те оған тең, барабар ұсынылған: ол керемет сұлу, нәзік сезім иесі, жар борышына да берік, ішкі жан дүниесі бай. Оның бер жағында сол Жібектің үздіктігін көрсету үшін ақын Төлегенге бүкіл  көшті аралатып, сол алуан сұлуларды оның көз алдынан тізбектеп өткізеді.

Қазақ эпосында қалмақ өктемдігі ертеден бері келе жатқан қосалқы тақырып. Осы сарын бірде күшейіп, елеулі орын алса, кейінірек, заман  озған сайын бәсеңдеп, азайып барып бітеді. Ал біз сөз етіп отырған кезде қалмақ – қазақ қарым-қатынасы әлі жойылып үлгермеген шақ болатын-ды. Ендеше, жырдың мазмұнына қалмақтарды енгізіп, оларды қазақ ақынының қырғынға ұшыратуында оншама ескілік жоқ. Бұл халық тілегінен туған елес болса керек.

Поэманың екінші бөлігінде ақын Жібекті жаңа рольде көрсеткенде, оның ескі әдет-ғұрыптың бірде-бір әрпін бұзбайтын мүләйім жан ретінде суреттейді. Бұл жағдай Жібектің қара басының қамы үшін ғана емес, ең алдымен елін қоршап алған қалың жау-қалмақтардан құтылудың тура жолы.

Сондай-ақ, автор Сансызбайдың портретін жасағанда тіпті өзгеше бояуларды қолданады. Егер Төлеген жас шағынан серілік құрып өзіне: «Батырлық, байлық кімде жоқ? Ғашықтың жөні бір басқа»  деген сөздерді өміріндегі ұраны деп санаса, Сансызбайдың арманы мүлдем басқада жатыр. Ол батырлықты көксейді, сондықтан Сансызбай сауыт киеді, қару-жарақ асынып, соғыс өнеріне құмартады. Мұны біз Ақ Жайыққа екінші рет жүрер алдындағы Төлегеннің інісіне айтқан сөзінен де анық аңғарамыз.

Бұл  жолы ақын жаңа геройға деген көзқарасын, оны іш тарта қостайтынын жасырмайды, көп жерде ашықтан ашық кетіп, Сансызбайдың әрбір қимыл-әрекетіне сүйсініп отырады. Автордың топшылауынша Сансызбай қатардағы кейіпкер емес, нағыз батыр, ендеше әр уақытта оның жолы болуға тиісті. Сондықтан да бір кезде Төлегенге кедергі болғанның бәрі-бәрі бірден өзгере қалады: қатал әке де оң батасын береді, ұзақ жолдың да қырсығы тимейді, Жібек те оны асыға күтеді, қалмақ ханын да жеңіп, оның қалың әскерін де оп-оңай қырып салады.

Осының бәрі неліктен? Мұндағы өзгерген бір ғана нәрсе ақынның жаңа қаһарманға деген ықыласы, көзқарасы. Демек, Сансызбай батыр оған ұнайды, сондықтан да оны мақсат мұратына жеткізу үшін автор бар жағдайды қолдан жасауға тырысады, жасайды да. Сансызбайға деген Жібектің сүйіспеншілігін ақтау, дәлелдеу ниетімен бар жақсылықты оған үйіп-төгіп бере салады да, жас батырды жер –көкке сыйғызбай мадақтайды. Сонымен Төлегендей мырзадан кейін Жібектің Сансызбайдай ер жігітке  ғашық болуында ешбір оғатттық жоқ, бәрі де заңды, бәрі де орынды дегісі келеді ақын.

Автордың ой-өрісі тар, ескілікті қолдайды деп қаншама жазғырсақ та  ол қазақ әйелдерінің халі мүшкіл екенін жасыра алмаған. Оларда ерік жоқ, «қыздың құны бес байтал» деген ұғымға бағынбасқа лаж жоқ. «Қыз Жібек» жырында жағымсыз кейіпкер екеу ғана. Бірі жоғарыда тоқталып өткен – Бекежан. Екіншісі- Қорен хан. Бұлардың екеуі де Жібектің жолында көсе –көлденең тұрып, зұлымдық жасайды, оның сүйгеніне қосылмауына себепкер болады. Алайда, бұлар мінез – құлық, іс- әрекет – жағынан біріне-бірі тіпте ұқсамайды. Мысалы, Қорен сырт жау болса, Бекежан ішкі дұшпан. Қареннің аздап болсын жағымды жағы бар: ер жүрек, ақ көңіл, икемге де келеді. Бекежан керісінше: айлалы, пасық, жауыз, қатал. Ол шынында Жібекті сүймейді де, тек сұлу қызды сырт адам Төлегенге қимайды, қызғанады. Бекежанның барлық іс-әрекеті, оның қара ниетіне бағынған, адамгершілік  қасиеттерден әуел бастан-ақ жұрдай.

Answer 4

Ал Қорен мен Жібектің арасындағы қарым-қатынасқа келсек, бір жағында зорлық, күш көрсету арқылы бағындыру  тұрса, екіншісінде — өз басын қорғаумен қатар, бейғам жатқан елін жау қаһарынан құтқару, Сансызбайдың араша түсуін асыға күту жатыр. Соның өзінде майталман Жібек қалмақтың ханы Қоренді күлкілі жағдайға ұшыратып, мазақ етеді. Ақырында, оны Сансызбайдың жеңуіне көмек жасайды, сол жеңіске зор үлес қосады. Жібектің асқан сұлулығына қызығып, өз сезіміне өзі ие бола алмаған Қорен хан дүниенің бәрін ұмытып, есіл-дерті бір ғана Жібек болады да, аңғалдығының үстіне аңқау, сенгіш, ақылы таяз адам болады да қалады.

Жыр қаһармандық эпостың дәстүрінде  жазылған. Сансызбай Қоренді жекпе-жек ұрыста өлтіреді. Жағалбайлы еліне ханын жоқтап   келген көп қалмақты қазақ қолы қырып жібереді. Сырлыбайдың аулын қамап жатқан жаудың быт-шыты шығарылады.

Эпостың  Сансызбай мен Жібектің қосылу тойын хабарлаумен бітуі де қаһармандық эпостың салтына сәйкес. Мұның өзі, «Қыз Жібек» жырында қаһармандық, лирикалық эпостың көркемдік принциптері аралас жұмсалғанын көрсетеді. Аракідік көне эпосқа тән керемет ғажайып күштерге сену сарыны да орын тепкен.

Мәселен, Қореннің ханның атқан оғы Сансызбай сауытының сегіз қабатын тесіп, тоғызыншы қабаттан өтпеуіне «Қырық шілтен пірілер пана болған» делінеді. Дегенмен жырда лиро-эпостың белгілері, өмір құбылыстарын нақтылы көрсету күшті. «Қыз Жібек» қазақтың тұрмыстық, әлеуметтік ақиқатын көркем жинақтап, оның аса мәнді тұстарын айта алған.

Жырдың екінші бөлегінде жау қалмақтардың келтірілуі кездейсоқ демейміз. Эпос нақтылы оқиғаның не өзін, не ізін көрсетпегенімен, сарынын ұстап қалатыны белгілі. «Қыз Жібекте» қалмақ ханы Қореннің көрінуі тарихи шындық, ол тарихтан  шет емес. Ақ Жайық пен Ақ Еділдің арасында көп замандар қалмақ билеушілері үстемдік үшін соғыстар жүргізгені барша қауымға тарихтан мәлім.

Ата қонысы Жоңғариядан ауып келіп, жергілікті халықтардың қонысы мен өрісіне сұқтанған, бейбіт елдің тыныштығын бұзған, жаулаушы ролінде жүрген қалмақ алпауыттарының «Қыз Жібекте» осылай суреттелуі эпикалық шындық. Халық қиялы мен санасы ерлердің ел ішіндегі өзара дауда жазатайым өліп кеткеніне көнгенімен, сырт жаудың халық тәуелсіздігін жойып, намысын таптауына келіспейді. Бейбіт күндерде Төлегеннің өлгенін мүмкін санайтын ел ұғымы, азаттық күресте Сансызбай секілді жас батырға асқан ерік пен күш сыйлайды.

«Қыз Жібек» жырының бас жағы күншығыс ертегілерінше басталса да қазақ өміріне өте жуық, қазақ ішінде осындай оқиға, осындай мінез бен істі туғызатын шарттың бәрі жоғарыда айтқандай анық болған. Осы  заманға дейін жігіттің қыз іздеп, қыз таңдап  шығуы әлі бар.

Бөтен жұрттың әдебиетінен келген әсер болса, ол басталуында ғана, одан кейін әңгіменің құрылысы ұлғайып өсуі, барлық адамы, адамдардың мінезі, ісі, барлығы да түгелімен нағыз қазақтың өзінікі.

Қорыта айтқанда, белгілі ғалым, зерттеуші Р.Бердібаев жырға өзінің мынадай әділ бағасын береді. «Қыз Жібек»  — қазақ халқының даналығы туғызған асыл жырлардың бірі. Мұны эпиакалық суреттеу өнерінің ең жетілген кемес нұсқасы десе де болады.