Еңбек процесіндегі қашықтықтан жұмыс істеудің құқықтық негіздері

Еңбек процесіндегі қашықтықтан жұмыс істеудің құқықтық негіздері
Соңғы жылдарда әлемдік жұқпалы дерттің әсерінен мыңдаған ұйымдар қашықтықтан жұмыс істеуге жаппай көшуге мәжбүр болды. Дегенмен, болашақта да кейбір ұйымдар, пандемия жағдайынан кейін де еңбек процесінің қашықтықтан жұмыс істеу тәсілін әрі қарай қолдана беруі мүмкін. Әсіресе Қазіргі жаһандану заманында қашықтықтан жұмыс істеу маңызы одан әрі артып отыр.
Сондықтан еліміздегі қазіргі қолданыстағы еңбек заңнамаларын қашықтықтан жұмыс істеуге қатысты жақтарын саралап шығу маңызды.
Еліміздегі қазіргі қолданыстағы еңбек заңнамаларына сәйкес қашықтықтан жұмыс істенудің мағынасы - жұмыс процесінде ақпараттық - коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып, еңбек процесін жұмыс беруші орналасқан жерден тысқары жерде жүзеге асырудың ерекше нысаны болып табылады. Яғни қазіргі қоғамда ақпараттық - коммуникациялық технологиясыз қашықтықтан жұмыс істеуді елестету мүмкін емес. Сондықтан қашықтықтан жұмыс істеуде ақпараттық - коммуникациялық технологияны дамытудың маңызы зор.
Ақпараттық - коммуникациялық технологиясы дамыған елдерде қашықтықтан жұмыс істеу тәжірибесі бұрыннан бар. АҚШ - ты қашықтықтан жұмыс істеуді қолдану тәжірибесі тұрғысынан әлемнің ең алдыңғы қатарлы елдерінің бірі деп атауға болады.
АҚШ - та 2010 жылы қашықтықтан жұмыс істеуді жетілдіруге қатысты Заңы қабылданды (Telework Enhancement Act of 2010). Бұл заң атқарушы биліктің федералдық органдарының барлық қызметкерлерін қамтиды. Атқарушы органдарда жұмыс жасайтын тәртіптік теріс қылықтары жоқ жауапты қызметкерлер қашықтықтан жұмыс істеуге мүмкіндіктері бар.
Дегенменде жұмыс беруші жұмысшыларды қажетті құралдармен қамтамасыз етуге міндетті. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде де бұл жағы қарастырылған. Заңнамаға сәйкес жұмыс беруші жұмыскерге коммуникация құралдарын береді және оларды орнату мен оларға қызмет көрсету жөніндегі шығындарды көтереді. Жұмыскер меншікті коммуникация құралдарын тұрақты негізде пайдаланған жағдайда, жұмыс беруші өтемақы төлейді.
АҚШ - та қашықтықтан жұмыс істеудің даму барысында үйде отырып жұмыс жасайтын жұмысшылардың категориялары пайда болды. Оларды «бұрынғы штаттағылар (former full - time employees)» деп атады. Олардың еңбек шарттарына қосымша құжаттар тіркеліп, онда атқаратын міндеттері мен жұмыс ауқымы көрсетілді.
Қазақстандық жұмыскерлер қашықтықтан жұмыс істету тәртібіне көшкенде еңбек шарттарына келесі толықтырулар енгізіледі. Олар:
- жұмыс орны (жұмыскердің тұрғылықты жерін немесе жалға алған үй - жайын белгілеу);
- жұмыс берушінің міндеттері (коммуникация құралдарын беру немесе өтемақы төлеумен байланысты арнайы міндеттемелері);
- жұмыс уақыты мен тынығу уақытының режимі (қалыпты жұмыс уақыты немесе икемді жұмыс уақытын белгілеу);
- жұмыскердің міндеттері (қызметкердің нақты лауазымдық нұсқаулығын әзірлеу, толық материалдық жауапкершілік туралы шарт жасасу, қызметкерге берілетін мүлікті пайдалану тәртібін анықтау және қажет болған жағдайда шығыстар лимитін белгілеу);
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау (жұмыс орнын және қашықтықтан жұмыс істеу ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек қауіпсіздігін сақтау және еңбекті қорғау туралы нұсқаулықтар беру және оқыту);
- жұмыс уақытын бақылау тәртібі (күнделікті және апталық есеп беру, белгіленген уақытта байланысқа шығу).
Бұл ретте айта кететін жай, Қазақстан Республикасы Еңбек кодексіне сәйкес жұмыс беруші жұмыскерге коммуникация құралдарын (байланыс құралдарын) береді және оларды орнату мен оларға қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды көтереді. Жұмыскер меншікті коммуникация құралдарын тұрақты негізде пайдаланған жағдайда, жұмыс беруші өтемақы төлейді, оның мөлшері мен төлеу тәртібі жұмыскермен келісім бойынша белгіленеді. Тараптардың келісімі бойынша қашықтықтан жұмыс істейтін жұмыскерге жұмыс беруші үшін жұмысты орындауға байланысты өзге де шығыстар (электр энергиясының, судың құны және және басқа да шығыстар) өтелуі мүмкін.
Сонымен қатар, қашықтықтан жұмыс істейтін жұмыскерлер үшін жұмыс уақытының тіркелген есебі белгіленеді, оны бақылау ерекшеліктері еңбек шартында айқындалады.
Қашықтықтан жұмыс істейтін қызметкерлер ұйымның штатына әдеттегі қызметкерлермен теңдей енгізіледі. Қашықтықтан жұмыс істейтін жұмыскермен еңбек шартын жасау барысында одан медициналық тексерістен өткені туралы құжат талап етілмейді. Дегенмен, еңбек шартының мазмұнында Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 28 - бабында көзделген талаптары сақталу керек. Қашықтықтан жұмыс істейтін қызметкерлермен еңбек шарты жасалғанда тараптардың келісімі бойынша еңбек шартына Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін қосымша толықтырулар енгізілуі мүмкін.
Қашықтықтан жұмыс істеу тәртібін енгізуге байланысты қашықтықтан жұмыс істеу шарты мен азаматтық - құқықтық шарттардың ара жігін ажырату қиынға соғады. Өйткені қашықтықтан жұмыс істеу шартында жұмыскердің жұмыс орнында болу талабы көрсетілмейді.
Бүкіл әлемге індеттің таралуына байланысты жұмыс беруші үшін де, жұмыскер үшін де қашықтықтан жұмыс істеудің маңызы қатты артып кетті. Дегенмен қашықтықтан жұмыс істеу өзіндік тәртіпті, жеке жауапкершілікті талап ететінін және кез - келген адам қашықтықтан жұмыс жасай алмайтынын ұмытпау керек. Сондықтан қашықтықтан жұмыс істейтін жұмыскерлермен жұмыс берушілердің арасында дау тумау үшін еңбек шартында қашықтықтан жұмыс істеудің барлық талаптары енгізілуі қажет. Бұл қашықтықтан жұмыс істеуді әлдеқайда жеңілдетеді.
Оразов Әбдібек Мамышұлы
«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы
Маңғыстау облысы бойынша
ПҚ БАИ - ның Әкімшілік - ұйымдастыру мәселелері
жөніндегі басқарма бастығы