Үйсіндер

Cабақтың тақырыбы: Үйсіндер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Үйсіндердің орналасқан жері, жазба деректері, қоғамдық құрылымы, мүлік теңсіздігі және шаруашылығы, салт - дәстүрі мен діни – нанымдары туралы оқушыларға түсінік беру.
Дамытушылық: Оқушылардың ізденімпаздық қасиеттерін қалыптастыру, өздігінен жұмыс істеуге және салыстырмалы талдау жасауға, өз ойын тиянақты жеткізе білуге, тарихи ойын дамыту.
Тәрбиелік: Ұлтжанды азамат болып өсуге тәрбиелеу. Өткенін біліп, келешегін болжай алатын ұрпақ тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Жаңа сабақты меңгерту
Сабақтың әдісі: Түсіндірмелі - баяндау, сұрақ - жауап, оқулықпен жұмыс
Пәнаралық байланыс: География, бейнелеу өнері, технология
Көрнекілігі: Карта, тірек - сызбалар, суреттер

Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру кезеңі
1. Сәлемдесу
2. Оқушыларды түгелдеу
3. Сабаққа назарларын аудару
Сабақтың түрі: Жаңа сабақты меңгерту
Сабақтың әдісі: Түсіндірмелі - баяндау, сұрақ - жауап, оқулықпен жұмыс
Пәнаралық байланыс: География, бейнелеу өнері, технология
Көрнекілігі: Карта, тірек - сызбалар, суреттер

Үй тапсырмасын сұрау
“Кім жүйрік” сұрақ - жауап
1. Солтүстік Қазақстанға қай аймақтар жатады?
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарының Солтүстік бөлігі
2. Солтүстік Қазақстандықтар ертеден қандай шаруашылықпен шұғылданған?
Балық аулау, егіншілік пен мал шаруашылығы
3. Қысқы жайылымдар қай аймақтарда орналасқан?
Оңтүстікте
4. Солтүстік Қазақстан тұрғындары кімдер болған?
Савроматтар, аргиппейлер, исседондар
5. Герадот Солтүстік Қазақстанның тұрғындарының өмір салты туралы не деп айтты?
Олардың әрқайсысы қыста ағашты қалың ақ киізбен жауып соның астына паналайды. Мұндай адамдарға ешкім тиіспейді, өйткені оларды әулие тұтып құрметтейді
7. Солтүстік Қазақстан халқының мәдениеті қай тайпаның мәдениетіне ұқсас болды?
Сақтардың мәдинетіне
8. Мал бағу ерекшеліктері қандай болды?
Солтүстік тұрғындардың қойлары көп, жылқы басты орында тұрды. Жаз жайлауда, қыста мал тебінде жайылып, арықтап қалды. Қар қалың түскендіктен ұзақ жайыла алмады. Ауа райының күрт өзгеруі – малшылардың тірлігін қиындатты
9. Жұт дегеніміз не?
Жерді мұз басып, мал шөп тауып жей алмай аштан қырылуы
10. Жұт қанша жылда қайталанып тұрады?
6 - 8 немесе 10 - 12 ж. ж.
11. Жұтқа қарсы қалай күрес жүргізе алды?
Мұзды бұзу үшін үстінен жылқы табындарын айдап өтт. і Малды басқа жаққа айдап әкету. Жайылымды күреп тазалау
12. Жайық пен Ертіс өзендері арасында сақ үлгісіндегі мәдениеттің қалыптасуына қай мәдениеттің әсері болды?
Тасмола мәдениеті
13. Ұлыбай атрабының ескерткіштері қандай оба?
Тасмолаға ұқсас мұртты оба
14. Сақтар заманының алғашқы кезеңінің бұл өңірде жақсы зерттелгендері қандай ескерткіштер?
Бірлік, Алыпқаш, Покровка, Бектеңіз
15. Сақ дәуірінің ерте кезеңіне жататын Қарлыға, Бөркі және Кеңөткел қоныстарынан нелер табылған?
Қыш ыдыстар қалдығы, қола пышақтар, жебе ұштары, қанжарлар, бүйірлі керамикалық ыдыстар
16. Солтүстік Қазақстан жерінен табылған темір бұйымдар көрші аймақтардан табылған темір заттардан неше ғасыр ертерек уақытпен мерзімделген?
2 - 3 ғасырмен
Жаңа сабақ:
1. Үйсіндердің орналасқан жері
2. Қоғамдық құрылысы
3. Шаруашылығы
4. Кәсібі
5. Салт - дәстүрі мен діни - нанымдары

Жаңа сабақ
Мұғалімнің сөзі:
Ерте темір дәуірінде сақтардан кейін Жетісу жерінде үйсін тайпалары мекендеген. Олар Орта Азия аумағындағы ертедегі алғашқы этникалық бірлестіктердің бірі. Үйсіндер Жетісу мен Тянь - шанда, Қытайдың Солтүстік батысында, Шығыс Қазақстанда, Тарбағатай тауы бөктеріндегі далалы өңірде өз ізін қалдырған. Үйсіндер б. з. б. 3 ғ. мен б. з. 5 ғ. аралығында өмір сүрген. Үйсін атауы қытай жазбаларында б. з. б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. Олар “ат жақты, аққұбаша, сары шашты” болып бейнеленеді. Үйсіндердің ордасы Қызыл Аңғар қаласы Ыстықкөл мен Іле өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасты. Жетісу өңіріндегі үйсін қорымдарынан алынған бас сүйектер антропологиялық жағынан европеоидтер. Бірақ олардың бет пішіндерінде монғолоидтық белгілер барлығы да анықталған. Ертедегі қытай деректерінде көрсетілгендей “үйсіндер шөбі мен суы мол жерлерді таңдап, малмен бірге, бір орыннан екінші орынға көшіп жүреді” табиғаты жерлері тегіс, шөптесін, жаңбырлы әрі суық келеді. Өкінішке орай, үйсіндердің мәдениеті, тілі мен жазуы жөнінде де толық дерек жоқ. Деректерде “Үйсіндер де 120 мың отбасы бар, 630 мың тұрғыны бар, әскерлерінің саны 188 мың 800 жауынгерлерден құрылған” деп жазған. Ертедегі үйсіндердің түсінігінше, өлген адам тіріледі деп есептеген. Сондықтан да адамды жерлегенде оған о дүниеде керек болады - ау деген заттардың бәрін қоса көмген. Тірі кезінде пайдаланып жүрген заттарын жанына қоса қойған. Ертедегі үйсіндер жаратушы күшке сенген. Олар сол жаратушы күшке арнап құрбандықтар шалып отырған.

Үйсіндердің қоғамдық құрылысы
Басшысы: Гуньмо
Бағынғандар: Тайпа көсемдері Ұсақ ру басылары
Тайпа, ру басыларынан, ауқатты адамдардан, жасауылдардан, абыздар мен бұқара халықтан құралды
Үйсін қоғамында теңсіздік қалыптасты
Байлар: 4 - 5 мың жылқы болды. 4 - 5 мың жылқы болды. Балшықтан және тастан, алтын мен мыс мөрлері болған
.Жібектен, биязы жүннен, матадан киім киген
Жеке меншік: Малға, Жыл - жыма - лы мүлік. жерге суға,
Жыл - жымайтын мүлік.
Құлдар: Соғыстан түскен тұтқындар: Үй шаруашылығымен айналысты
Қарапайым адамдар: Жүннен тоқылған, былғары мен қой терісінен киім киген
Үйсіндердің шаруашылығы
Мал шаруашылығы: Үйсіндердің тұрмысында мал шаруашылығының маңызы зор болды. Жетісудың табиғаты оларға көп мал ұстауға мүмкіндік берді. Мойынқұм мен Балқаш өңірлерінде қыстаған және жаздаған. Бұл аймақтарда жайлау мен қыстау арасы 20 - 100 км болған. Үйсіндер қой, жылқы, сиыр, қос өркеш түйе, ешкі өсірген. Тұрақты үйлерде тұрған.

Егін шаруашылығы: Үйсіндердің бір бөлігі егіншілік - пен де шұғылданды. Егіншілікпен айналысқандығын қазба жұмысы кезінде тас кетпендер, орақтар мен дәнүккіштердің табылуы дәлелдей - ді. Деректер бойынша үйсіндер суармалы егіншілікпен де, тәлімді егіншілікпен де айналысқан. Бау - бақша, дәнді дақылдар өсірген.

Үйсіндердің баспанасы: Үйсіндер тұрақты үйлерде тұрған. Қысқы үйлері шикі кірпіштен және тастан, балшықтан қаланды. Үйдің едендері балшықпен сыланды және қақ ортасына жер ошақ салынған
Кәсіпшілік: Қолөнер дамыған
Былғары: Ыдыстар, аяқ - киім, тері шалбар, бешпет, киім - ке - шектер
Сүйек: Пышақ саптары, жебелер - дің ұштары, түймелер
Темір: Балта, орақ, пышақ, біз, шеге, қазандар, қару - жа - рақ
Ағаштан: Астау, табақ, тостаған - дар, ожаулар ойып жасалған
Саз балшықтан: Қыш құмыралар
Тастан: Кетпен, диірмен, келі, қайрақ, тас ұршықбас және асыл тастардан моншақтар
«Сандар сөйлейді»
630 мың
188, 800 мың
4 - 5 мың
б. з. б 2 ғасыр
Б. з. б 3ғ - б. з 5ғ
35 см, ені 4, 7 см
«Термин сөздер»
Гуньмо
Тәті
Былғары
Тәлімді
Таңба
Бекіту сұрақтары
Балама тест(ия немесе жоқ)
. Үйсіндер темір дәуірінде өмір сүрген
2. Үйсіндер Жетісуды мекендемеген
3. Үйсін атауы қытай жазбаларында б. з. б. 2 ғ. бастап кездеседі
4. Үйсіндер б. з. б. 3 ғ. мен б. з. б - ң 5 ғ. аралығында өмір сүрген
5. Үйсіндердің ордасы Қызыл Аңғар (Чигу) емес
6. Үйсіндер антропологиялық жағынан еуропеоидтер
7. Бет пішінінде монғолойдтық белгілер жоқ
8. Үйсіндердің Чигу қаласының халқы 630 мың, әскері 188, 800 жауынгер
9. Бек деп үйсіндердің басшысын айтты
10. Қарапайым бұхара халық егіншілер мен малшылардан тұрады
11. Үйсіндерде жеке меншік болмады
12. Үйсіндер мал және егін шаруашылығымен айналыспаған
13. Үйсіндерде қолөнер кәсібі дамыды
14. Үйсіндер жаратушы күшке сенген жоқ
15. Үйсіндер түсінігі бойынша өлген адам тіріледі деп ойлаған
V. Қорытындылау
V. Бағалау
VI. Үйге тапсырма: §21 оқу
Үйсіндер туралы ізденіп келу