Құлқайыргүлділер тұқымдастары

Сабақтың тақырыбы: Құлқайыргүлділер тұқымдастары

Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік мақсаты.
Қосжарнақтылар класына жататын құлқайыргүлділер тұқымдасы өсімдіктерінің саналуандығын, сипаттамасын және құрылысын түсіндіре отырып, білім беру.
2. Тәрбиелік мақсаты.
Жаңа сабақты түсіндіре отырып, оқушыларды әдемілікке, ізденімпаздыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу.
3. Дамытушылық мақсаты.
Құлқайыргүл тұқымдас өсімдіктердің сәндік үшін, малазықтық және медицинада дәрі ретінде қолданылатын түрлеріне кеңінен тоқталу арқылы біліммен жетілдіру.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ.
Сабақтың әдісі: Түсіндірмелі — иллюстративті, интерактивті.
Сабақтың көрнекілігі: Интерактивті тақта, кесте, сызбанұсқа, карта, буклет, реферат, кеппешөп, мақта талшықтарының жинақтамасы, бөлме өсімдігі «Қытай раушан гүлі».
Пәнаралық байланыс: География, медицина, химия, бейнелеу.

Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру кезеңі.
II. Үй тапсырмасын сұрау.
III. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІҮ. Сабақты бекіту.
Ү. Қорытындылау.
ҮІ. Бағалау.
ҮІІ. Үйге тапсырма.

I. Сыныппен амандасу, түгендеу, сабаққа назарларын аудару.
II. Үй тапсырмасы карточкалары арқылы ауызша сұрау:
• Бақша өсімдіктерінің негізгі қандай ерекшеліктері бар?
• Асқабақ тұқымдастарының жемісі қалай аталады?
• Мұртша деген не, ол қандай қызмет атқарады?
• Орамжапырақтар тұқымдасы неге шаршыгүлділер деп те аталады?
• Орамжапырақ гүлділердің гүлшоғыры қандай?
Оқушылар өздерінің дайындаған рефераттары мен қосымша әдебиеттерден дайындаған мәліметтерін баяндады.
III. Мұғалім: Жаңа сабақты кесте және сызбанұсқалар арқылы түсіндіремін.
Қосжарнақтыла
↓
Тұқым жарнағы екеу
Жапырағы тор жүйкелі
Тамыры кіндік тамыр

Жапырағы тор жүйкелі
↓
Құлқайыргүлділер тұқымдасы
Мақта туысы → Шөптекті мақта түрі, Имек мақта түрі
Жалбызтікен туысы→ Дәрілік жалбызтікен түрі
Бикус туысы→ Қытай раушаны түрі

Құлқайыргүлділер тұқымдасының сипаттамасы және құрылысы.
Құлқайыргүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктер табиғатта ағаш, бұта, шөптекті болып келеді

Гүлдері - қосжынысты, қосарланған гүлсерікті Аталықтары өте көп, олар көбінесе түтікшеге айналып, аналықты қоршайды. Бір немесе бірнеше тұтасқан аналықтары бар. Жемісі құрғақ - қауашақ немесе бір тұқымды жаңғақшалар.

Құлқайыргүлділер тұқымдасының ең маңыздысы — мақта
Мақта
↓
Мақта майы тағамға пайдаланады
Жылу, жарық сүйгіш
Киім - кешек тоқылады
Мақта талшығынан жіп иіреді
Мақта майы судан жеңіл, суда ерімейді

Мақта - биіктігі 1, 5 - 2 метрге дейін жететін, шөптекті өсімдік немесе шала бұта.
Тамыры: кіндік тамырлы
«Шит» - мақтаның ұрық шашатын тұқымы.
Бұтағы: өсетін және жеміс беретін бұтағы
Жеміс беретің бұтағы - қысқарған өркен. Жеміс беретін бұтақтың ұшында гүл өседі. Бірінші гүлден төменірек орналасқан жанама бүршіктен екінші гүл дамиды.
Мақтаның гүлі ақсары немесе сары түсті. Маусым айында мақта бұтақтарында жеке - жеке ірі гүлдер пайда болады, яғни гүлдейді.
Тостағанша жапырақшасы: 5 тостағанша, бірікпеген 3 жапырақша
Күлтежапырақшасы: бірікпеген 5, біріккен көп аталықтары, көп аналықтары болады.
Гүл формуласы: Т3+(5) К5А (∞) Ж(∞). Жемісі - қауашақ.
Көсек — мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағы.
Қауашақ 3 - 5 жақтауға ашылады. Қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары (түктері) бар өте көп тұқымдар шашылады.
Мақта - жылу, жарық сүйетін өсімдік. Мақтадан мол түсім алу үшін 15 - 17°С температура қажет. Көлеңке түспейтін, топырағы тыңайтылған жерде өскен қоза қауашақтарының әрқайсысынан 7 грамға дейін таза мақта алуға болады. Мақтаны бір үлескіде жылма - жыл екпей, жоңышқа егістігімен алмастырудың маңызы зор
Мақта тұқымының 24 - 26%- ы майдан тұрады. Мақта майы тағамға, сондай - ақ техникалық мақсатта қолданылады. Мақта шаруашылығы өте ертеден дамып келеді. Біздің заманымыздан бұрын 3 000 жылдан бері мақта шаруашылығымен Үндістан шұғылданып келеді. Шитті мақта біздің республикадан басқа Өзбекстанда, Түркменстанда өсірілуде.
Құлқайыр түкымдастарға жататын өсімдіктердің 1 000 - ға жуық турлері бар. Қазакстанда 18 түрден құралғап 7 туысы өседі.

Құлқайыргүлділер қатарының құлқайыргүлділер тұқымдасынан өзге 9 тұқымдасы бар. Солардың бірі - баобаб тұқымдастар.
Қолданылуы:
Шитті мақтадан таза мақта өндіріледі.
Мақта тұқымынан мақта майы, күнжара, мақта мамығы, басқа да құнды өнімдер алынады. Мақта майы тағамға, сондай - ақ техникалық мақсатта қолданылады.
Құлқайыр тұқымдас өсімдіктер құрамында нәруыз мол. Сондықтан мал азығына пайдаланылады.
Медицинада дәрі ретінде де қолданылатын түрлері (жалбызтікен) бар.
Айдарша (штокроза) және құлқайырдың басқа түрлері (бөлмедегі қытай раушаны) сәндік үшін өсіріледі.
Құлқайыр тұқымдастардың талшықтары арқан есіп, мата, қап тоқуға (бұйдакендір, кенеп, мақта) қолданылады.
2. Мақтаның әрбір күлтежапырақшасына сұрақ қойып, жауап беру арқылы гүлін құрастыру.

1. Құлқайыргүлділер тұқымдасқа қандай өсімдіктер жатады?
2. Мақта өсімдігі туралы не білесің?
3. Медицинада қандай өсімдік дәрі ретінде қолданылады?
4. Баобаб қандай өсімдік?
5. Құлқайыргүлділер тұқымдас өсімдік қайда қолданылады?
6. Мақта гүлінің формуласын жаз!

Сызықтық бағалау:
3. Мақта гүлінің диаграммасын сызу:
...................
5. Қорытынды.
6. Сабақ соңында оқушылар бағаланды.
7. Үйге тапсырма: