Бунақденелілердің дамуы

Сабақ: 45
Тақырыбы: § 47. Бунақденелілердің дамуы
Сабақтың мақсаты: бунақденелілердің даму ерекшеліктерін атап, сызбанұсқа ретінде түсіндіріп, әрбіреуіне жеке сипаттама беру; адамгершілік, экологиялық және эстетикалық тәрбие бере отырып ғылыми дүниетанымын байыту.
Сабақтың әдісі: түсіндірмелі
Сабақтың типі: құрастырылған

І Ұйымдастыру кезеңі.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі
Көбеюдің қандай жолдары бар?
Жыныссыз көбею деген не?
Гидраның бүршіктену тәсілімен көбеюі неліктен жыныссыз көбеюге жатады?
Шұбалшаңды неліктен гермафродит дейді? Пілде деген не?
Өрмекшінің көбеюінде шұбалшаңнан өзгешелік бар ма? Қандай?
Гидра зиготасы қалай, қандай жағдайда пайда болады? Бұл көбеюдің қай түріне жатады?
Шұбалшаңның жынысты көбеюі қалай жүреді? Шұбалшаңдарда қай гаметалар алмасады? Ұрықтану қайда жүреді?
Көбеюдің биологиялық мәні, маңызы неде?
Биологиялық мәні жағынан, көпжасушалы екенін ескермегенде, гидраның жыныссыз көбеюінің біржасушалы жәндіктер көбеюінен (жыныссыз жолмен) өзіндік ерекшелігі бар ма? (түсіндіріңдер).

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі
Сендер жаздың орта шенінде шөп не ағаш жапырақтарында жорғалап жүрген құртқа ұқсас жәндіктерді жиі көресіңдер. «О, мына құртты қара!» деген құрбыларыңның сөзін де естіген боларсыңдар. Шынында да олардың денесі құрт тәрізді буылтық, ауыз мүшесі кеміруге бейімделген, құрсағында 5 жұп жалғанаяқтары болады. Бұлар қырыққабат (орамжапырақ) ақ көбелегінің дернәсілдері (личинка). Ал енді осы дернәсілдерді ересек көбелекпен салыстырып көріңдер. Дене пішінін айтпағанда, ересек көбелекте үш жұп жүретін аяқтары бар, ал дернәсілдерінде бесеу. Ересек көбелектің ауыз мүшесі – түтік тәрізді ұзын иірілген тұмсықша. Бұл тұмсықшасымен ол гүл шырынын сорады. Дернәсілдің ауыз мүшесі үстіңгі, астыңғы тісшелі жақтарымен жапырақты кеміріп, үгітуге бейімделген.

Көбелектің дернәсілін жұлдызқұрт деп атайды. Жұлдызқұрттар өсімдіктердің жапырақтарымен қоректенеді де, тез өседі және бірнеше рет түлейді. Ең соңғы түлеудің алдында ағаш діңіне, дуалға, құрылыс қабырғасына және тағы басқа жерлерге өрмелеп шығады. Қолайлы орын тапқан соң жұлдызқұрт қуыршаққа айналады. Қуыршақ кезеңінде олар ешбір қозғалыссыз қалады, қоректенбейді. Дегенмен хитинмен қапталған қуыршақта өте күрделі өзгерістер жүріп жатады. Онда ересек көбелектің дене мүшелері қалыптасады. Қыстап шыққан қуыршақтан көктемде бірден орамжапырақ ақ көбелегі шығады.

Сонымен, көбелектің даму сатыларын тізіп көрсетелік: жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ, ересек көбелек. Шегірткенің көбеюімен өздерің танысыңдар.
Дамуы 4 сатыдан тұратын және дернәсілі ересегіне ұқсамайтын бунақденелілерді толық түрленіп дамитын бунақденелілер деп атайды.
Бұларға көбелектен басқа қоңыз, шыбын, маса, ара және тағы басқа толып жатқан жәндіктер жатады.
Жұмыртқа салу мерзімі, орны, даму мерзімі әр түрлі бунақденелілердің түріне қарай әрқалай болады. Мысалы, зауза қоңыз жұмыртқаларын топыраққа, шыбын ластанған жерлерге, көбелектер өсімдік жапырақтарына, ағаш жемісіне, т. б. жерлерге салады. Зауза қоңыз дернәсілінің дамуы 4 жылға, шыбын дернәсілінің дамуы бірнеше тәулікке созылады.
Шегірткелер, тарақандар, дәуіттер, инеліктер сияқты бунақденелілердің көптеген түрлерінің дамуы үш сатыдан тұрады. Олар: жұмыртқа – дернәсіл – ересек жәндік.
Кейбіреуінің дернәсілі жұмыртқадан ересек жәндігіне ұқсас боп шығады. Тек дене мөлшері мен қанаттары (мысалы, шегірткеде) ғана кішірек болады. Бұл дернәсілдер өсіп, есею барысында бірнеше рет түлейді. Әр түлеген сайын ересек бунақденеліге ұқсастығы арта түседі.

Дамуы 3 сатыдан тұратын және дернәсілі ересегіне ұқсайтын бунақденелілерді шала түрленіп дамитын бунақденелілер дейді.
Түрленіп дамудың маңызы. Түрленіп дамитын, оның ішінде, әсіресе толық түрленіп дамитын бунақденелілердің табиғатта кеңінен таралып, өз түрлерін сақтауға едәуір мүмкіндігі бар. Дернәсілі ересек жәндіктің қорегіне «ортақтаспайды», әрі тұрағы да басқа болады. Мысалы, зауза не картоп қоңызының дернәсілдері топырақта тіршілік етеді, өсімдік тамырларын, жер асты бөліктерін жеп қоректенеді. Ал ересек қоңыздар ағаш жапырақтарын қорек етеді. Сонымен қатар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан дамуының 4 сатысында да аман қалатын кездер болады. Мысалы, жеміс ағаштары жапырақ жайған көктем мерзімінде оларды бунақденелілерден және дернәсілдерінен қорғау үшін улы химикаттар себеді. Бұл химикаттардан жер бетінде жүрген бунақденелілер қырылады да, топырақ арасында жүрген немесе әлі қуыршақ күйінде жатқан дернәсілдер аман қалады. Сонымен түрленіп даму тәсілі де – бунақденелілерді жойылып кетуден сақтайтын бейімділіктің бірі.

ІV. Бекіту.
Түрленіп даму деген не?
Түрленіп дамудың бунақденелілер үшін қандай маңызы бар?
Үй тапсырмасы. § 47 оқып, 109 - суретті салып келу.