Болымды етістіктер және болымсыз етістіктер

Қазақ тілі 6 сынып
Сабақтың тақырыбы: Болымды етістіктер және болымсыз етістіктер
Сабақтың мақсаты:
1. Білімділік. Қимыл, іс - әрекеттің болу - болу мүмкіндігіне қарай етістіктің болымды және болымсыз болып бөлінуін, жасалуын өз бетінше тұжырым жасау арқылы меңгерту, оларды салыстыра оқытып, мағыналық айырмашылығына көңіл бөлу;
2. Дамытушылық. Дүниетанымын, қабылдауын, есте сақтауын, көркем жазуын дамыту;
3. Тәрбиелік. Байланыстыра сөйлеуге, халық даналығының мәнін ұғынуға тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа материалды меңгерту
Сабақтың түрі: оқыта үйрету
Сабақтың әдіс - тәсілі: топпен жұмыс, ойын, проблемалы ізденіс, талдау, сұрақ - жауап, байқау.
Көрнекілігі: дидактикалық материалдар, таратпалар, бағалау парақшасы, слайдтар.
Пәнаралық байланыс: орыс тілі, ағылшын тілі

Сабақтың барысы.
1. Ұйымдастыру.
Оқушылармен амандасып, кезекші арқылы түгендеу. Оқу жабдықтарының дайындығын тексеру, сабаққа назар аударту.
2. Үй тапсырмасын тексеру.
3. Өткен тақырыпты пысықтау.
1. Оқушылардың өздеріне қарсы топқа 2 сұрақтан қойғызу;
2. «Олжалы бестік» ойыны. 5 сөз дайындап, олардың артына сұрақ жасыру және бір сөздің артына тек қана «5» бағасын қою.
1. «Мықты болсаң, тауып көр»- Үнемі көмекші етістік болатын етістіктерді ата.
2. «Жүйрік болсаң, шауып көр» - Көмекші етістік дегеніміз не? Мысал келтір.
3. «Ойлы болсаң, озып көр»- Етістік құрамына қарай нешеге бөлінеді?
4. «Алғыр болсаң, алып көр»- Құттықтаймын, сен «бестік» бағасын алдың!
5. «Зерек болсаң, айтып көр» - Етістік тұлғасына қарай нешеге бөлінеді? Мысал келтір.
4. Сабақтың мақсатын қою.
Күн ретін, сабақ тақырыбын хабарлау.
5. Жаңа сабақ.
а) Мұғалімнің сөзі.
ә) Тақтамен жұмыс.
Абай Бөжейдің пішінін жаңа жақсылап көрді. Жан - жануарлардың азығы қардың астында қалды.
Ой тастау.
Балалар, бұл сөйлемдерде өздерің байқағандай іс - әрекет жүзеге асты ма? Берілген сөйлемдерде не айтылады?
Ал енді бұл сөйлемдердегі іс - әрекет жүзеге аспаса, сөйлемді қалай құрар едіңдер?
Тыйым сөздермен жұмыс. Балар, қазақтың ырым, тыйым сөздері - кез келген адамды жамандық жасамауға, әдепті болуға үйрететін тәлімі мол сөздер. Ендеше, тыйым сөздер айтып көрейік.
Бос бесікті тербетпе.
Малды теппе.
Үй ішінде ысқырма.
Көпке топырақ шашпа.

б) Тұжырым жасау.
Демек, іс - әрекеттің жүзеге асу - аспауына қарай етістік болымды және болымсыз етістік болып екіге бөлінеді.
Болымды етістік қимыл, іс - әрекеттің жүзеге асуын білдіреді. Мысалы, келді, жүрді, сөйледі т. б.
Болымсыз етістік қимыл, іс - әрекеттің жүзеге аспауын білдіреді.
Болымсыз етістіктің жасалуына назар аударайық.
1. Болымсыз етістік негізгі немесе туынды түбір етістіктерге – ма, - ме, - ба, - бе, - па, - пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, айт+па, қал+ма, ойна+ма, суар+ма, азсын+ба т. б.
2. Етістіктің есімше тұлғасы мен «жоқ», «емес» сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, өшірген жоқ, өшірген емес т. б.
Болымды, болымсыз етістікті орыс тілінде мына түрде кездестіруге болады: сказал - не говорил, писал – не писал, спала - не спала. Бұлар орыс тілінде положительная форма глагола және форма отрицание глагола болып келеді де, «не» предлог арқылы жасалады.
Сондай - ақ, ағылшын тілінде де сәйкес келеді. Мысалы, Do you speak English?
No. I do not speak English. Мұндағы іс - әрекеттің жүзеге аспауын «not» сөзі арқылы білеміз.
Сондай - ақ болымсыз етістік жұрнақтары зат есім тудырушы жұрнақтармен омонимдес болып келеді. Оларды қалай ажыратуға болады? Болымсыз етістік жұрнағына екпін түспейді, ал зат есім тудырушы жұрнаққа екпін түседі. Мысалы, көр - ме, көр+ме, шал+ма,

в) Оқулықпен жұмыс.
220 - жаттығу. Ауызша орындалады.
221 - жаттығу. Жазбаша орындалады.
225 - жаттығу. Болымсыз етістік жасаңдар. 1 етістікке морфологиялық талдау жасау.

г) Жеке оқушымен жұмыс.
Таратпамен жұмыс.
№1 таратпа.
1. Етістік дегеніміз не?
2. Дара етістік қалай жасалады?
3. Берілген сөйлемдерден күрделі етістікті тауып, қайсысы негізгі, қайсысы көмекші етістік екенін ажырат.
Аман құс үнінен оянып кетті. Осы кеште Ербол Бөкенші жаққа қайтпақ еді.
№2 таратпа
1. Күрделі етістік дегеніміз не? Мысал келтір.
2. Болымсыз етістік қалай жасалады?
3. Негізгі етістікке 5 сөз, туынды етістікке 5 сөз жаз.

ғ) Шығармашылық жұмыс.
1 - топ. Тыйым сөздер жазу.
2 - топ. Баталы сөздер жазу.
3 - топ. Пайдалы кеңес жазу.
4 - топ. Әдептілік ережесін жазу тапсырылады.
6. Білімді бекіту кезеңі.
Сұрақтар:
1. Болымды етістік нені білдіреді?
2. Болымсыз етістік дегеніміз не?
3. Болымсыз етістік қалай жасалады?
4. Болымсыз етістік зат есіммен омонимдес болғанда қалай ажыратамыз?
7. Бағалау кезеңі.
Бағалау белгішелері арқылы
8. Үй тапсырмасы.