Алдар Көсенің сиқырлы тоны

Алдар Көсенің сиқырлы тоны
Мұндай сақылдаған сары аязда тоңбаса, түлкі тоны немесе қасқыр ішігі бар адамның ғана тоңбауы мүмкін. Ал Алдар көсе жарықтық шұрық тесік жаман тонмен күн сайын үсіп өле жаздайтын.
Бірде ол жапан далада жортып келе жатып, сұмдық тоңды. Аяқ - қолының жаны кетіп, бет - аузы бозарып, бас сұғар жылы үйді армандайды.
Суылдаған суық жел, уілдеген үскірік құлағының ұшын аямай шымшып, жанын шығарып барады. Жақын арада түтін түтеткен ешқандай ауыл көрінбейді.
Қанша тебіреніп, қамшысын қанша сілтегенмен Алдардың арық аты жүріп жарытпайды. Басын бір шұлғып қойып, жай ғана итіндейді де отырады.
“Жаман ат — жолдың соры. Әлі біраз жүретін шығармын. Иттің үргені естілмейді. Қақаған далада қатып өлмесем жарар еді”, — деп ішінен сөйлеп келеді.
Кенеттен алдынан бір аттылы көрінбесі бар ма? Атының желісіне қарап, иесінің бай адам екенін біле қойды. Буы бұрқырап ыссылап келе жатқан адамдай омырауын ашып тастап, әндете бастады.
Жолаушылар жолығып, аман - саулық сұрасты.
Бай үстіндегі түлкі ішіктің өзінен тоңып, бүрсең - бүрсең етеді. Ал Алдар көсе бөркін бір шекесіне қарай қисайта киіп, күншуақта жылынып отырған адамдай көңілді сөйлейді.
- Сен, немене, тоңған жоқсың ба? — дейді бай.
- Тоңсаң, сен тоңған шығарсың? Менің тонымды киген кісі үнемі қыз - қыз қайнап жүреді — дейді Алдар Көсе.
Мүмкін емес! — дейді бай.
- Немене, көрмей тұрсың ба?!
- Көрмейтін несі бар? Көріп тұрмын: шұрық тесік!
- Мәселе сонда, сол шұрық тесікте. Бір тесіктен кірген жел лып етіп екінші тесіктен шығып кетеді. Ал жылу өзімде қалады.
“Қайткенде де мен мұның тонын алып қалайын” — деп ойлайды бай.
“Шіркін, мынаның ішігін қолыма бір түсірсем!” — деп армандайды Алдар көсе.
- Ішігіңді маған сатсаңшы? — дейді бай.
Сатпаймын! Мен онсыз үсіп өлемін! — дейді Алдар.
- Үсіп өлмейсің. Оның орнына мен саған өз ішігімді беремін. Ол да сондай жылы.
Алдар көсе оның ұсынысын құлағына да ілмеген кісідей байға жоғарыдан қарайды. Бірақ екі көзі байдың түлкі ішігінде.
- Ішігімді де берейін, үстіне ақша да қосайын - деп қызықтырады бай.
- Маған ақшаның қажеті жоқ. Ақша орнына атынды берсең, ойланып көрер едім.
Қуанғаннан бай бірден келісе кетеді. Ішігін шешіп, астындағы атын түсіп береді.
Алдар көсе байдың ішігін киіп, байдың жүйрігіне мініп, ысқырған желмен жарыса жөнеледі.
Енді Алдар көсеге бір ауылдан бір ауылға барып тұру онша қиын емес. Астында - ұшқыр ат, иығында - жылы ішік. Кез келген үйде одан:
- Мына керемет түлкі ішік пен жүйрік атты қайдан алдың? - деп сұрайды.
- Жетпіс жеті жыртығы, жетпіс сегіз жамауы бар тонға айырбастап алдым.
Жаман тонға жақсы ішігін, қыршаңқы атқа кұстай ұшқан жүйрігін айырбастаған ақымақ бай туралы әңгімені естіп, ел мәз болады. Күлкі сәл саябыр тартқан сәтте Алдар көсе: Жолдың алыс - жақынын жортқан біледі, дәмнің ащы - тұщысын тартқан біледі! - дейді.
Ертегілер еліне саяхат, ертегілер жинағы