Абай өлеңдеріндегі антонимдік жұптар

Абай өлеңдеріндегі антонимдік жұптар (қоғамдық - гуманитарлық бағыт)

2016 - 2017 оқу жылы
1. Тақырыбы: Абай өлеңдеріндегі антонимдік жұптар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Абай – қазақ әдебиетіндегі ірі тұлға.
1. 1 Қазақ тіл біліміндегі антонимдер.
2. Абай өлеңдеріндегі антонимдік жұптарды топтастыру және қолданылу ерекшелігі.
2. 1 Ұлы сыршыл лирик ақын өлеңдеріндегі антонимдер мәні.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Оқушыларды ғылыми жұмысқа баулудағы мақсатым - оқушыларды ғылыми зерттеуге қызығушылығын қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту, ізденудің әдістерін үйрету арқылы көрегендікке, шығармашылыққа баулу.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Ұлттық руханияттың белгісі - мәдени мұраға иек арту жаһандануға жақындау мен ұлттардың өзін - өзі сақтауы болып табылады. Осынау өркениетке ұмтылып отырған уақытта ұлттық ұранымыз бен рухымызға айналған Абай есімі ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, бүгінде маңызын жоймайтын мәңгілік тақырыпқа айналды. Ұлылар туралы жинап зерттеу, оны таныту көп ізденісті және жауапкершілікті қажет етеді. Абай өлеңдеріндегі антонимдердің қолданылуы шығармаға ерекше мән беруі жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің нысаны:
Зерттеудің нысанына Абай өлеңдеріндегі антонимдік жұптар негіз болып отыр.
Зерттеудің әдістері:
Зерттеуде баяндау, жинақтау, саралау, талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеудің құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Ғылыми жұмыстың мақсаты - сыршыл лирик, данышпан ақын өлеңдерінде антонимдік жұптардың қолданылғанын зерттеу.

1. Абай - қазақ әдебиетіндегі ірі тұлға. Сан ғасырлық поэзияға бай қазақ әдебиетінде ақынның алар орны ерекше.
Абай – қазақтың жаңа реалистік жазба әдебиетінің негізін салған ақын. Ол - керемет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері.
Ақын поэзиясы өзі өмір сүрген тарихи кезеңді тұтастай жан - жақты бейнелеген. Ол сол кездегі қоғам өміріндегі моральдық проблемалардың, адамның жақсы және жаман қасиеттерін, мінез - құлықтарын сынай келе, сол заманның тіпті бүгінгі заманның да өмір шындығын танып - білуге үлкен себебін тигізеді.
Ұлы ақын өлеңдері терең мәнді және мазмұнды. Бұған себеп ақынның аса шеберлігі.

1. 1 Қазақ тіл білімінде антонимдердің қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Қазақ тілінде антонимдердің қалыптасу, даму тарихына байланысты сөз болған еңбектердің ішінде ерекше атап өтетін еңбек – Ж. Мусиннің «Қазақ тілінің антонимдер сөздігі» атты еңбегі. Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру қарама - қарсылығын білдіретін жұптар деп топтап, нақтылы тілдік деректер бойынша талдап, тың пікірлер айтады.
Тілдегі мағыналары бір – біріне қарама – қарсы болып келетін сөздер антонимдер деп аталады.
Мысалы: жақсы - жаман, ескі - жаңа, бар - жоқ.
Сөздердің барлығына бірдей антоним сөз табыла бермейді. Антоним болатын сөздер көбіне сапалық белгіні білдіретін сын есімдер мен қимыл әрекеттерді анықтайтын етістіктерден болады.
Антонимдес сөздер бір сөз табына қатысты. Мысалы: өтірік - шын (зат есім), жоғары - төмен (үстеу), ақ - қара (сын есім).
Антоним жұрнақ арқылы немесе сөз тіркесі арқылы жасалған болымды - болымсыздық мағынаны теңестіруге болмайды. Ол емес сөзінің тіркесуі арқылы жасалуы мүмкін. Оларды былайша салыстырып көрсетуге болады.
Антонимдер: жақсы - жаман немесе жақсы - жақсы емес, ал - бер немесе ал - алма, сулы - құрғақ немесе сулы - сусыз, көңілді - қапалы немесе көңілді - көңілсіз.
Антонимдер - ойды әсерлі, бейнелі, яғни образды түрде жеткізудің оңтайлы құралы. Мәселен, ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып келе жатқан мақал - мәтелдердің, жұмбақтардың құрамында антоним сөздер жарыса қолданылады. Бұл ойды тыңдаушыға әсерлі етіп жеткізуде антонимді қолдану ұтымды тәсіл екендігін танытады. Мысалы: қорқақты көп қусаң, батыр болады (қорқақ - батыр).
Тілде бір - бірімен жұптасып, үнемі қандай мәнде қолданылса да, антонимдес жұп құрайтын сөздер болады. Мысалы: дұрыс - бұрыс, үлкен - кіші, пайда - зиян, т. б.
Түбір күйінде кездесетіндер: ауыр - жеңіл, кең - тар, ыстық - суық, үлкен - кіші.
2. Шеберлігімен тақырыптың көркін аша білген ақын өлеңдерінен антонимдер жиі кездеседі. Антоним сөздер өлеңге терең мағына, өзінше бір сыр - сипат береді.
Дана ақынның «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіне назар аударсақ:

Жамандық көрсең нәфрәтілі
Егер түзу көрінсе,
Ойлап - ойлап, құлаққа іл.
Суытып көңіл тыйсаңыз.
Ақымақ көп, ақылды аз,

Жақсылық көрсең ғибрәтілі

Деме көптің сөзі бұл.
Оны ойға жисаңыз.
Сізге ғылым кім берер,
Егер қисық көрінсе,
Жанбай жатып сөнсеңіз?
Мейлің таста, мейлің күл

Мұнда жамандық, жақсылық антонимдері туынды сын есімдер – дық, - лық жұрнақтары арқылы жасалған, ал қисық - түзу, ақымақ - ақылды, көп - аз негізгі, дара сын есімдер, жан - сөн етістіктері арқылы ақын неден жиіркеніп, неден үлгі алу керектігіне бағыт - бағдар берген, білімге шақырып, надандықтың артта қалу кесапатын айыптаған.
"Интернатта оқып жүр" деген өлеңінде:

... Ынсапсызға не керек
Істің ақ пен қарасы...
Аз білгенін көпсінсе,
Көп қазаққа епсінсе
Кімге тиер панасы
Я тілмаш, я адвокат
Болсам деген бәрінде ой,
Көңілінде жоқ санасы.
Ақылы кімнің бар болса,
Демес мұны тілі ащы.

Өлеңдегі ақ пен қара антонимі тұлғасына қарай негізгі, құрамына қарай дара, мағынасына қарай сапалық сын есім. Аз - көп?.. Жоқ - бар Зат есім мен жоқ сөзінің тіркесуі және сұрау есімдігі мен бар сөзінің тіркесу арқылы жасалған. Ақын патшалық ел билеу жүйесіне, оқыту тәртібіне сын айтады. Озық мәдениет пен ғылымды, білімді игерген жаңа адамның бейнесін ақын кейін өз ұлы Әбдірахманға арналған өлеңдерінде көрсетті.

Ақын табиғат лирикасын жырлауда шеберлігін танытып, аса үлкен лирикалық сезімді тербейді. Өлең мазмұны көңілге терең ой, нәзік сезім ұялатқандай анық та сұлу елес береді.

"Маяковский атындағы негізгі мектебі"
коммуналдық мемлекеттік мекеменің
9 - сынып оқушысы Құрмашева Аружан
Ғылыми жетекші: Саржанова Гульжаннат Тусупбековна
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі