Қазақша ғылым тілін дамытудағы қазақ зиялыларының орны

Ғылыми жетекшісі: Ж. Д. Рапишева
Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті ф. ғ. к., доценті

«Қазақша ғылым тілін дамытудағы қазақ зиялыларының орны» тақырыбындағы ғылыми жұмыстың өзектілігі

Кіріспе
Қазіргі қазақ тілі тәуелсіз елдің мемлекеттік тілі мәртебесін алып отыр. Сондықтан оған дүние жүзіндегі дамыған ұлттық әдеби тілдерге қойылатын талаптар тұрғысынан қарау керек. Бүгінгі таңда дамыған ұлттық әдеби тілдердің негізгі белгілерінің бірі – сол тілдегі ғылыми стильдің қалыптасуы болып саналады.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге сәйкес қоғамдық қызмет аясының кеңеюі мен күшеюі, соған сай қазіргі қоғамдағы ғылым тілін қазақша дамытып, қалыптастырудың талап - мүдделері қазақ тіліндегі ғылыми стильдің қалыптасуын арнайы қарастыруды қажет етеді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақ тілінің ғылым саласындағы қолданысын жүзеге асыру үшін аянбай еңбек еткен қазақтың алдыңғы қатарлы оқыған азаматтарының мұрасын зерделеу:
Ұлттық ғылым тілінің негізін салушы қазақ зиялыларының ғылым тілі мен оның терминологиясын қалыптастырып, дамытудағы қызметін, орнын, рөлін көрсету, қазақ тілінің терминжасамдағы мүмкіндіктерінің ғылым тілінің дамуына әсерін көрсету.

Міндеттері:
– ғылым тілінің туу, қалыптасу дәуірін белгілеп, оның жетілуіне әсер еткен әлеуметтік - экономикалық (лингвистикалық және экстралингвистикалық) жағдайларды көрсету;
– қазақша ғылым тілінің қалыптасуындағы Ахмет Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының қызметін көрсету;
– қазақ тілінің термин жасаудағы мүмкіндіктері шексіз әрі «ұлттық терминология – ұлттық ғылым тілінің негізі» екендігін дәлелдеу;
– ұлттық термин елдің рухани өркендеуінің, ғылымының дамуының көрсеткіші екендігін, әр кезең, әр дәуір өзіне қажетті жаңалықтарды туғызса, сол жаңа ұғымды жаңа атаумен қамтамасыз ететін тіл екендігін дәлелдеу;
– терминденудің ұлт тілінде термин жасаудың бір тәсілі ретінде қазіргі тілімізде термин жасауда алатын орнын анықтау;
– ғылым тілінің қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің әрі қарай дамуындағы, кейінгі қазақша ғылыми әдебиет стилінің дамып, жетілуіндегі орнын көрсету.
Дипломдық жұмыстың нысаны – қазақ зиялыларының еңбектері, ғылым тілі және оның терминдері.
Қазақ тілін ғылым тілі ретінде дамытудың басты жолдарының бірі – ғылыми тілдің мәртебесін айқындау, терминологиялық бірліктердің құрамын реттеу, олардың мағынасын ашудың әдіс - тәсілдерін анықтау.
Академик Ә. Қайдар, атап көрсеткендей, ең алдымен, ана тіліміздің тұғырына тірек болар үш тағанын – жазу - сызуын (ұрпақ арасын жалғастырар алтын көпірін), ономастикасын (жер бетіндегі ескерткішін) және терминологиясын (оның баю, жаңару көзін) берік ету қажет. Осыған байланысты терминология саласында жүргізілетін жан - жақты ғылыми зерттеулер оның ғылым тілін дұрыс қалыптастыруға көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың мазмұны бойынша «Ұлттық ғылым тілін қалыптастырудағы терминдердің қызметі» «Қазіргі қазақ тіл білімі: қолданбалы лингвистиканың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдарында (Алматы, 2012), «Қазақша ғылым тілінің зерттелуі туралы» «Vedecky prumysl evropskeho kontinentu – 2012» Materialy VІІІ mezinarodni vedecko - prakticka konference. Filologicke vedy (Praha, 2012), «Ұлттық ғылым тілінің қалыптасуы жайында» «Экономикалық интеграция жағдайында бәсекеге қабілетті мамандарды тілдік даярлаудың қазіргі заманғы үрдістері» атты атты халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдарында (Қарағанды, 2012), «Ғылым тілі хақында» «Европейская наука ХХІ века» атты халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдарында (Польша, 2013) төрт мақала жарық көрді.
1 Ғылым тілі мен әдеби тілдің арақатынасы
1. 1 Ғылым тілі, ерешеліктері, зерттелуі

«Әдеби тіл» мен «ғылым тілінің» өзіндік арақатынасы, қалыптасу жолы мен даму ерекшеліктері бар. Сонымен қатар «ғылым тілі» мен «ғылыми тіл» деген ұғымдар өзара байланысты болса да, екеуі бір емес. «Ғылыми тіл» әр саладағы ғылымның өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктердің белгілі жүйесі, қолданыс тәсілдері. Бұл терминді көбінесе «ғылыми стиль» деп те атайды.
«Ғылыми тілге» қарағанда «ғылым тілінің» мағынасы әлдеқайда кең, ауқымы зор. Өйткені “ғылым тілі” деген ұғымды зерттеушілер жалпы әдеби тілдің атқаратын әлеуметтік - қоғамдық қызметінің үлкен бір саласы деп түсінеді. Бұл сала ғылыми - техникалық прогрестің шарықтап дамуына байланысты қанатын жайып, тамырын тереңдете түседі, өзі де дамиды, жалпы әдеби тілімізді де кемелдендіре түседі. Басқаша айтқанда, қоғам өміріне ғылыми - техникалық прогресс қаншалықты қажет болса, сол қоғам мүшелеріне қызмет етіп отырған ғылым тілі де соншалық қажет деп есептейді академик Ә. Қайдар [1, 9]. Демек, жалпы жазба әдеби тіл мен ғылым тілі өзара байланыса, астарласа дамитын құбылыстар. Әдеби тілдің құрамында ғылым тілінің пайда болуы оның қоғамдық қызметі мен қолданыс аясын кеңейту қажеттілігінен туады да, бұл оның дербес тіл ретінде өмір сүруінің бірден - бір кепілі болып саналады. Әдеби тілдің құрамында ғылым тілінің белгілі бір себептермен қалыптаса алмауы, немесе қалыптасса да, ғылыми қауым тарапынан кең қолданыс таппай, қалың көпшіліктен оқшау тұруы әдеби тілдің қоғамдық қызметіне нұқсан келтіреді. Ғылым тілі қалыптаса алмаған әдеби тілді толыққанды әдеби тіл деп айтуға болмайды. Сондықтан да ғылым тілінің қалыптасуы, ғылымның жан - жақты дамуына сай жүйелене, жетіле түсуі әдеби тілдің әдебилігі мен әмбебаптылығының шартты белгісі болып табылады.

1. 2 Ғылым тілі мен ғылыми стиль
XX ғасыр ғылымында кеңінен сөз болған жаңа мәселелердің бірі – ғылым тілі. Аталмыш термин философия және лингвистика салаларында қарастырылды. Философтардың көпшілігі оны, бір жағынан, ғылыми білім ретінде, екінші жағынан, сол ғылыми білімді игеруге қажетті ғылыми аппарат ретінде түсінді. Алғашқы, кең мағынадағы философиялық түсінік бойынша ғылым тілі – жүйесі мен құрылымы бар жалпы ғылыми білім ұғымын қамтиды. Екінші, тар мағынадағы логикалық түсінік бойынша, ғылым тілі – формальды таңбалық жүйелердің жиынтығы болып табылады. Тар мағынадағы түсінік кең мағынадағы түсініктің құрамына кіреді. Екінші, тар мағынадағы, формальды логикалық тіл бірінші, яғни кең мағынадағы ғылым тілін бейнелеудің, сипаттаудың тәсілі болып табылады.

Ғылым тілі бойынша XX ғасырдың соңғы ширегінде жүргізілген зерттеулер жаңа нәтижелер әкелді. Ғылым тілінің дербестігі туралы, оның «шағын тілдің» бір түрі болып табылатындығы жөнінде кеңінен сөз бола бастады. Ғылыми қолданысқа алғаш XX ғасырдың 60 - жылдары енген «шағын тіл» (sublanguage, подъязык) термині жалпылама қолданымға кірді. Оның жалпыхалықтық тілдің функционалдық бір түрі екендігі, әрқилы кәсіби қызмет аясында қолданылатындығы белгілі болды. Жалпыхалықтық тілдің негізгі бөлігін құрайтын әдеби тіл мен жалпылама қолданымға тән емес салалық ғылым тілдерінің арақатынасы айқындала бастады.

Шетелдік ғылыми ортада бұл кезде халықтық тілдің ерекше бір түрі ретіндегі арнайы мақсатта қолданылатын тілдер туралы зерттемелер жасалды [17]. Шынында да, ұғымдардың нақты салаларда қалыптасқан жүйесін ашып көрсету үшін қолданылатын тілдік құралдардың жиынтығын арнайы мақсатта қолданылатын тіл деп те, кәсіби тіл деп те атауға болады.
Ғылым тілі бойынша кейінгі кезеңдерде жүргізілген зерттеулердің негізінде қалыптасқан жаңаша көзқарасты қолдайтын ғалымдар оны жеке функционалдық тіл ретінде қабылдағанды жөн көреді [18, 349 - 350]. Терминология саласының белгілі маманы А. В. Суперанская өзінің «Әдеби тіл және терминологиялық лексика» атты зерттеуінде осы мәселені жан - жақты талдайды [19]. Осы зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары біздің жұмысымыздың нысанына да тікелей қатысты. Олар зерттеу барысында толық қолдау тапты. Атап айтқанда, ғалым терминологиялық лексика әдеби тілдің құрамына кіреді деген пікірдің қаншалықты ақиқаттығына көз жеткізу үшін бірнеше қарама - қарсылықты салыстырма жасайды.
Телефон сөзінің жалпылама қолданымдағы мағынасы – белгілі бір қашықтықта сөйлесуге арналған аппарат. Ғылыми тілде ол: 1) электрлік тербелістерді дыбыстық тербелістерге айналдыратын құрал; 2) дыбысты қашықтыққа беру үшін қолданылатын электрлік аппараттар жүйесі. Келтірілген мысалдардан арнаулы мағынаның кейде жалпы мағынадан айтарлықтай алыстап кететіні байқалады.
ғылым тілінің әдеби тілдің құрамына кірмейтіндігін, екеуінің де жалпыхалықтық, ұлттық тілдің құрамында қарастырылатынын дәлелдейді. Сонымен, термин өзінің сыртқы формасы жағынан сөз түрінде болғанымен, ұлттық тілдің грамматикалық қағидаларына сөз тәрізді бағынғанмен, ұғымдық жақтан жалпы лексикалық сөзден ерекшеленеді. Шындығында, терминология ұлттық тіл лексикасының дербес бөлігін құрайды. Әрбір ғылым саласының өзіне тән терминологиялық жүйесі мен ерекше терминдері бар. Ол терминдердің мағыналары сол ғылым саласында ғана актуалданады.

Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы,
Нұркен ауылы. Бастауыш сынып мұғалімі
Нұрмағанбет Жібек Серікқызы