Дәстүр даналығы

Аршалы ауданы №2 орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Байбашкарова Нұрсұлу Сапарбековнаның
5 сынып
Тақырыбы: « Дәстүрінің даналығы»
Мақсаты:
- Тәрбиеленушілерге халқымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, мәдениеттерін көрсету.
- Көрініс арқылы балаларды ата – бабамыздан асыл мұра болып қалған салт – дәстүрімізді біліп үйренуге тәрбиелеу.
- Достық пен келісім, тәуелсіздіктің тұғыры мықты екенің көрсету. Оқушыларды өз Отаның сүюге, құрметтеуге, даңқын асқақтатуға, салт-дәстүрін ұмытпауға баулу.Сөйлеу, есте сақтау қабілеттерін дамуына ықпал ету. Танымдық, эстетикалық, патриоттық тәрбие беру.
Көрнекілік: Плакатқа жазылған нақыл сөздер; салт-дәстүр тақырыбына сәйкес тұрмысқа қажетті заттар; көрініс көрсетуге қажетті жабдықтар мен киімдер. Ұлттық салт-дәстүрлерді көрсететін слайдтар
Түрі: Әдеби-музыкалық композиция

Жоспар:
1) Ұйымдастыру
Бахтияр Тайлақбаевтың орындауындағы Ата дәстүр әні ақырын айтылып тұрады , интерактивтік тақтадан салт-дәстүрге қатысты слайдтар көрсетіліп тұрады.
2) «Салт-дәстүр» тақырыбына арналған өлеңдер
3) Қазақ биі
4) «Бесікке салу » көріністері
5) «Қара Жорға» биі
6) Ефимов Русланның орындауында күй
7) Абайдың « Желсіз түнде жарық ай» өлеңі Ахимова Айгерім мен Григоренко Дашаның орындауында
8) «Тұсау кесер » көрініс
9) Бата беру Ауданның ақ әжелерінің басаты.
10) Қорытынды

1.Жүргізуші - Мерей:
Сәлем берем халқыма,
Сәлем берем жалпыңа.
Сәлемдесу кіреді,
Ата-дәстүр салтына.
Сәлеметсіздер ме, қадірлі қоңақтар , құрметті мұғалімдер !
Біздің бүгінгі «Қазақ халқының дәстүрінің даналығы» деп аталатын тәрбие сағатымызға қош келдіңіздер.
1-Оқушы: Юля
Здесь вырос я, познал здесь жизнь,
Но здесь не знал я, что такое горе.
Мой Казахстан, ты символ красоты!
Край счастья, край любви и край свободы!
Навеки вечные душою я с тобой
Я – дочь достойного и сильного народа!

2-.Жүргізуші - Даша:
Здраствуйте, уважаемые гости и дорогие учителя! Мы собрались сегодня дружною семьею, чтобы вырозить бескрайнюю любовь нашей Родине и глубокое почтение обычаям и традициям родного края.

1-Жүргізуші-Мерей:
Тәрбие сағатымызды ашып беру үшін ортаға қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің маманы Байбашкарова Н.С. шақырамыз

Байбашкарова Нұрсұлу Сапарбековна:
Сәлеметсіздер ме мектебіміздің қадірлі де құрметті қонаққа келіп отырған ауданымыздың ақ әжелері мен аудандық білім бөлімінің әдіскерлері және шәкірт тәрбиелеуде тынымсыз ізденісте жүретін ұстаздар . Бүгін біз бесінші сынып оқушыларымен бірге «Дәстүрінің даналығы» деген тақырыпта тәрбие сағатын өткізгелі отырмыз.
Бұл тәрбие сағатының мақсаты: Оқушыларға қазақ халқының салт -дәстүрін ,әдет –ғұрыптарын, мәдениетін бабалардан қалған асыл мұраларды үйрету,оқушыларды өз отанын сүюге ,данқын асқақтатуға баулу, патриоттық рухта тәрбиелеу. Сондай ақ оқушылардың қазақ тіліне тән әріптерін дұрыс айтылуына ерекше мән беру. Бүгінгі тәрбие сағатымызды ашық деп жариялап, 5 сынып оқушыларының өнерін тамашалауға шақырамын.

1 Оқушы - Сабина:
Салт дәстүрім қайта оралды, аты да аңыз!
Сұраймыз алғыста, ақылда біз
Үй дастархан даламыз, сахнамыз
Ұлы мейрам қуанышқа шақырамыз!

2-.Оқушы-Сергей:
Біздер бұрын көрмеген,
Салт – дәстүрін білмеген,
Үйренеміз дәріптеп
Заманымда өрлеген

1.Жүргізуші - Мерей:
Туғаннан соң адам боп,
Білімсізден жаман жоқ
Ел дәстүрін білмесең,
Жұрт айтады надан деп
Ата-бабаң ардақты
Жамандыққа бармапты
Ардай тұтып үлкенді,
Ата жолшын жалғапты.
Бауырласқан тәніміз,
Бұзылмаған антымыз
Кең даланың ежелгі ,
¬ қазақ дейтін халқымыз
Өзге ұлттай біздің де
Бар дәстүрмен салтымыз- демекші біздер сіздерге бүгін қазақ халқының ежелден келе жатқан салт- дәстүрлерінің кейбірт түрлері жайында паш етеміз.

3.Оқушы-Вероника:
В традициях родной земли
И мудрость предков и народа достоянье!
По верному пути вы нас вели,
Преодолев во временибольше расстояниья.
Мы честный путь избрать смогли.
Учили нас вы старших уважать,
Родную землю от напастей защищать
И знаем мы – нет ничего дороже,
Чем ты – моя земля,
Моя Отчизна – Мать!

2 Жүргізуші –Даша
По представлению тюрков, нация состоит из обычаев и духовной культуры народа. И для того, чтобы сохранить свою культуру казахи с раннего возраста прививали детям любовь к родной земле, чувство национального достоинства, учили почтительно относиться к старшим, уважать и почитать традиции народа.

4.Оқушы-Эльмира:
Мәңгі толы қазағымның ғұмыры,
Сан асылдың ашылып тұр ғұмыры
Кеше ғана кезексіз ғып тастаған
Ғажап екен әдебі мен ғұмыры

5.Оқушы-Ксюша:
Сәнге толы қазағымның тірлігі,
Күліп тұрса ынтымақ пен бірлігі,
Әр жүректе бүршік жарып гулдейді.
Сезімінді серпілтетін жыр,гүлі.

1Жүргізуші-Мерей
Ортаға Юляны шақырамыз «Қазақ биі»


2 Жүргізуші –Даша
У казахов родословная велась по мужской линии. Казах считал своим немере – внуком – только того, кто рождался от сына. Ребенок родивщейся от дочери, назывался жиеном – племянником, а его ребенок – жиен шаром – отпрыском племянника. Так считалась по неписанному закону степей, когда дочерей отдавали в жены только людям из других родов и аулов, и потому их дети не могли расчитывать на положение прямых потомков главы семейного рода. Было даже такое выражение – жиен ел болмас, что в переводе означает – племянника не считай своим. Только теперь наше время, детей родившихся от дочерей стали называть внуками.

6.Оқушы- Карина:
Когда на свете появляется ребенок,
То в небе зажигается звезда
В ауле праздник грандиозный,
Богатый той- шілдехана!
Затем слова: ана, әке, әже, ата,
Затем ребенок слушает
Простые, но очень мудрые слова,
Что называются бата.
Но время пролетает незаметно,
Взрослеют дети, и бегут года,
Но близкие, родные нам слова:
Ана, әке, әже, ата,
Мы не забудем никогда !

1Жүргізуші-Мерей
Қазақ отбасында баланың дүниеге келуіне байланысты ежелден келе жаткан салт – дәстүрлері бар, кейбір дәстүрлер сәл өзгерген түрде бүгінгі күнге дейн сақталған. Бала дүниеге келгенде сүйінші сұрайды.
Сүйінші қазақ халқының жақсы дәстүрінің бірі. Жас нәресте дүниеге келгенде, қуанышты хабар болғанда, туған туыс, дос – жаран бір – бірінен сүйінші тілеп мәз – мейрам болып жатады.

7.Оқушы- Игорь:
Сүйінші, сүйінші дүниеге ер бала келді!
Ата, сүйінші, немерең туды!
Әже, сүйінші, бөпем келді дүниеге!

2 Жүргізуші –Даша
Бала дүниеге келгененнен кейін атасы мен әжесі немесе ауыл ақсақалы балаға ат қояды. Дін басы болғандықтан кейде баланың атын Молда қоятын болған. Ат қоюшы адам баланың құлағына: «Сенің атын Ербол» - деп үш рет қайталайды. Ат таңдаған кезде түрлі ырымдар, түсініктер, тілектер ескеріледі. Ата – аналар бала есімінің мағыналы әрі көркем болғаның қалайды.

8.Оқушы-Валерия:
Сен келді деп өмірге
Шырақ жағып көңілге
Қуануы халкымның тегін емес тегінде

1Жүргізуші-Мерей
Шілдехана – жаңа туған нәрестенің құрметіне арналған той, шілдеханаға арнайы шақыруменде, шақырусыз да келе береді. Бұл тойда «Баланыздың» бауы берік болсын! - деген құттықтау айтылады. Қоңактар таң атқанша домбыра тартып, өлеңдер айтады, түрлі ойын сауықтар ұйымдастырады. Жеңгендерді отбасының сый құрметіне бөлінеді. Шілдехана – баланы жын шайтаннан қорғап, күзетуден болған дәстүр. Сондықтан шілдехананы «Шәлде күзет» - деп атаған.
Шілдехана өткеннен кейін, баланың әке – шешесі бесік тойын жасайды. Ағаштан жасалған бесікті баланың нағашыларынемесе жасы үлкен қадырлы аналардың бірі әкеліп, сыйға береді. Ең алдымен бесікке салушы бесіктің өзін жын шайтандарды қуу үшін, түрлі иістерден арылту үшін отпен аластап шығады. Содан кейін көрпешелер мен жастықшаларды баптап салады. Баланы жатқызып бөлейді. Қолбау, белбеу және аяқ баумен тартып байлап қояды.
Баланы қырқынан шығару – сәби дүниеге келгеніне қырық күн толған кезден соң, нәрестенің «Сүт тырнағы» мен «Қарын шашын» алып теңгелер салынған ыдысқа 40 қасық су құйып шомылдырады.
Бесік қасиетті , киелі құтты мүлік , сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. « «Ел іші- алтын бесік» -джеген сөз бесіктің құдіретңн көрсетеді.Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке салшу жолы үлкен немесе тәрбиелі өнегелі әжелерінеғ көп лалалы әйелдерге тапсырылады.Ол бесікті отпен аластап «тыштырма» жасап баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне жеті түрлі қадірлі таза заттар қойылады.бесікке салған адамға «бесәкке салар» яғни кәделі сыйлық беріледі.Осындай қуаныш үстінде бесік жыры айтылады.

2 Жүргізуші –Даша
«Ел болам десең,бесігіңді түзе» « Бесік көрмеген ессіз болып , есікке енеді» деген ұлағатты сөздер бар . Бесікке салған бала қолбау болмай , құрғақ және таза жатып, ұзақ ұйықтайды. Енді бесікке салу ырымын жасайық
Бесікке салу көрініс

Әже –Эльмира, Енесі –Александра

Әжесі –Эльмира бесікті аластайды.
«Алас, аласәр пәледен алас. Асқар-асқар таумен кет!
Ағыны қатты сумен кет! Тастай қараңғы түнмен кет! Ұйқың қатты болсын, күлкің тәтті болсын!»

Енесі- Александра
Әлди әлди ақ бөпе,
Ақ бесікке жат бөпем,
Ақ бесікті тербетіп,
Бір өзінді жыр етіп,
Әжең тыным таппайды,
Өссін деп – сен ер жетіп,
Әлдей бөпем, әлдей – ай
Тындай берші ән – күйді – ай
Енесі: Элмира
Айналайын балашым
Аман болсын анашың
Аман болсын әкең де,
Ағайының тәтең де,
Өзің тәтті балдай бол,
Өсіп-өсіп таудай бол!

Ефимов Русланның орындауында күй


2 Жүргізуші –Даша
Біз қазақ халқы әулет дәстүрін қастерлеп, дәстүрлік мұралады насихаттан жүрген халықпыз.

9.Оқушы-Катя:
Дәстүрдің озығы бар, жазығы бар,
Өткеннен бізге жеткен асылы бар.
Сәбидің кейбір кезін қызықтайтын,
Қазақта «Тұсау кесер» рәсімі бар.

1-жүргізуші:-Мерей
Тұсау кесу дегеніміз 1 жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің басқан қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей, жүріп кетуіне тілек білдіретін салт.
9.Оқушы-Саша Е.:
Күлгенің де той сенің,
Жүргенің де той сенің.
Қызықтасын халайық,
Тұсау кескен бұл күнің
Есте қалсын, жарқыным

2-жүргізуші -Даша:
Әлбетте, баланың тұсауы ала жіппен, қойдың майлы шегімен немесе өрілген көк шөппен кесіледі: Ала жіп ақтық пен адалдыққа жол ашады, майлы шек байлыққа, тоқтыққа жетелейді, көк шөп көбеюге, өсуге, өнуге шақырады. Қонақтар жиналғаннан кейін ортаға той иесі –кішкене сәбиді әкеледі. Ақ кимешек киген әжелер шашу әкеледі.Олар шашуын дайындап тұрады. Бұрындары баланың тұсауын алып еткізіп өткір сапымен кескен.Баланың келешегіне қайшылау болмасын деп қайшымен кеспеген екен.Тұсау кесердің алдында баланың қолына ерекше бір сыйлық ұстатқан. Сосын жиналған жұртқа қарап , балаға бата –тілегін айтатын болған. Ел «Әумин» деп бетін сипаған соң тұсау кесіледі де,баланың әбден естияр болған аға-әпкелері сәбиді « қаз-қаздап» жұртқа қарай біршама жүргізеді.Баланың түсауын кесетін адам өмірде сүріншек, шалағай,зуылдақ не өтрікші болмағаны жөн. Керсінше жүріс-тұрысы ширақ,өмірде орнықты,нық адам болғанын баланың әке-шешелері қалайтын болған.Той иелері тұсау кесушіге өзінің сый кәделерін жасайды. Тұсауды кескен сапы не пышақ иесіне қайтарылады да, кесілген ала жіпті сол топтағы жаңа нәрестелі болғандарға немесе бала көтере алмай жүрген жұптарға ырым қылып таратып береді
Осы кезде шашу шашылады,тұсау кесер жыры айтылады.(Бұл тұсау кесу жырын бір адам жеке дауыспен немесе жиналған жұрт қосылып айтады.)

Ал енді келген қонақтар Александраға қосылып тұсау кесер жырын айтайық.
Александра: Қаз-қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін.
Қаз-қаз, балам, қаз, балам,
Тақымыңды жаз, балам.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық.
Қаз-қаз, балам, жүре ғой,
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың!
Өмірге аяқ баса бер,
Асылардан аса бер.
Жүгіре қойшы, құлыным,
Желбіресін тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе.

ІІ-жүргізуші:-Мерей
Жолың болсын деселік,
Жолыңа нұр төсейік.
Жарылқасын алдыңнан.
Тұсауыңды кесейік
Тұсауыңды кесейік!
Күрмеуіңді шешейік.
деп жырламақшы . Енді тұсаукесер ырымын жасайық. (Осы кезде ақ жайма жайылып, тұсау кесуге қажетті заттар ортаға қойылады.)

Келін бала-Марина: (баланы көтеріп келе жатып айтатын өлеңі:)
Тәй-тәй балам, тәй балам,
Шақырып тұр айналаң,
Жүруге алғаш талпындық
Құтақандай жан балам,
Қаз-қаз тұрып талпындың,
Қуантасың, күлесің.
Аман болсаң аз-ақ күнде
Алшаң басып жүресің

Эльмира: (Ортаға аяғын тәй-тәй басқан баланы әкеліп, беліне кішкентай қалта байлайды, оның ішіне тәттілер салып тұрып)
Беліңе қалта байладым,
Дәулетіңді асырсын,
Ішіне тәтті сайладым,
Қиындықты қашырсын!
Айналайын балам, өзің қандай сүйкімді едің.
Тіл көзім тасқа.
Бөпеміз қаз тұрыпты,
Алға қадам басуға,
Тәй-тәй болып жүріпті,
Асулардан асуға.
Маған тұсау кестіріп
Жатқандардан бұйрық сол;
Мені жүйрік депті жұрт
Менен асқан жүйрік бол.
(Сабина - әже қолына ала жіпті алып жатып)
Ала жіппен тұсайын
Әлиханның аяғын
Тұсау жібін кесейін
Жасап баба ырымын.
Сағат сайын есейіп,
Шапқыласын құлыным
Аяқтары талмасын
Айналайын, алтыным.
Осыдан екейін жиналған жұртқа көрсетіп баланың аяғын мыналармен байлайды:
Ішекпен байлағаным –малды болсын, тоқ болсын дегенім. Көк шөппен байлағаным –жершілболсын, көпшіл болсын, өсіп өнсін дегенім. Ала жіппен байлағаным – адал болсын, ақ болсын дегенім.
(аяғын байлайды. Қолына қайшысын алып, тұсауын кеседі.)
Қаз-қаз бала, қаз балам.
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың.
Алға қарай баса бер,
Асулардан аса бер.
(Әлиханды жетектеп жүргізеді.)
Эльмира: Ал, келіншектер, тәй-тәй-лап
Әлдиді алға бастаңдар
Шошытпаңдар, айқайлап,
Жалғыз тастап қашпаңдар.
Немеремнің жолына мол ғып шашу шашыңдар
Із қалдырсын соңына,
Алдын кең ғып ашындар!
(Ақ жайманың алдын кең ғып ашып баласына жол ашады, шашу шашылады, құттықтаулар айтылады.)

10.Оқушы-Никита П..: Тұсауың кесілді – құлама,
Тізеңді жаралап, жылама.
Қанеки өзіңді сына да!
Секірсең, құздардан сүрінбе,
Шың-құзға шыққанша бүгілме,
Болаттай қабырғаң қатайсын,
От ұшқын ойнасын түріңде.
Ұзақ боп иншалла, өмірің,
Тасысын шаттықтан көңілің.
11.Оқушы-Игорь А.
Құрметті қонақтар, армысыздар,
Бәріңіз де есен-сау бармысыздар.
Тұсау кесіп, той жасау – ата-дәстүр, салтымыз,
Жақсылықты тілейміз тойға келген жалпымыз.
Думанды тойын жасап дүбірлетіп,
Салт-дәстүрді ежелден қастерлеген халқымыз.

12.Оқушы-Саша С..
Ата менен немере – аяқталмас бір дастан,
Екеуіне керегі – ашық болсын нұрлы аспан!
- Балаңнан тәтті дейді немере,
Маған ақы сен өмірде төлеме
Гүл сияқты алақанмен аялап,
Күн сиқты көтеремін төбеме.

13. Оқушы .Дилара .
Құлыным үлкен жігіт болсын!
Ата-анасына қызық болсын
Жақсылармен қатар болсын,
Жамандармен қатал болсын,
Ата-дәстүр байлығын жалғастырар,
Берік бұтақ болсын.

«Қара Жорға» биі

1Жүргізуші-Мерей Атқа мінгізу тойы.
Атқа мінді бүгін міне балақаным,
Ер жетті, - деген сөзі ол халқымның
Озып шығар үнемі бәйгеден
Қолдау болса тәңірі, жаратқан
Бола қойшы сен мәңгі маған тірек
Аналар тілер өзіне жақсы тілек.
Сүндет тойы.
Қазағымның әр қашан көп қой тойы,
Соның бірі құдіретті сүндет тойы.
Әр қашанда салт – дәстүрім арта берсін.

11.Оқушы-Эльдар
Бала бал, бал ғұмыр,
Қуанышты мәңгі жыр,
Отырыпты сүндетке,
жігіттіктің алды бұл
11.Оқушы-Сережа
Мұсылман болдың қарағым,
Кәне бері қарағын
Мұсылмандық-бұл міндет
Құтты болсын бұл сүндет
12.Оқушы-Ксения
Құдіретінен айналдым ата салтым,
Ұрпақтан - ұрпаққа жалғастырған халқым
Орындалып әр қашан салт – дәстүрім
Қазағымның дүркіреп арттсын даңқы.
Қоңақ күту салтымыз
Оқып біліп жатырмыз
Салт – дәстүрі сақталса
Арта берер даңқымыз

2Жүргізуші-Даша
Гостеприимством славятся казахи Так было испокон веков, обычай у народа есть таков, найдет здесь гость и пищу и надежный кров, пусть даже юрта не богата вить гость это для казаха – это свята. Традиций, обряды формировались веками, это закон добрососедства, в которых отразилась мудрость народа, его душа. Законы, которые служили миру и согласию в обществе которые обьединяли людей и дружбу.

13.Оқушы-Максим
На просторах Казахстана
Много разных народов живетъ
Все народы,как братья, равны
Всем народам – любовь и почет

14.Оқушы-Настя
Зная традиции, знаем народ,
Знание к истине нас приведет!
Чтим мы традиции – предков завет,
Мудрость народа, жизненный свет!
Мудрости учимся, учимся жить,
Добрыми, умными, сильными быть!
Зная традиции, знаем народ,
Знание к истине нас приведет!

1Жүргізуші-Мерей
М.Мақатаевтың « Үш бақытым» өлеңін оқиды
Халқын сүйген- салтын сүйеді –деген дана сөз бар Өткен дәуірден , баба -әжелерімізден қалған асыл мұра салт –дәстүрімізді қазақ күнен күнге күн көрісіне ұрпақ тәрбиесіне, тұрмыстық қажетіне тағы да басқа керегіке жаратты.Ұрпақтан- ұрпаққа ауысып келе жатқан салт санамызда күні бүгінге дейін өзінің маңызын жоймаған дәстүрлеріміз бар Ұлы Абайдың «Адамға бір нәрсеге қызығушылық, білмекке құмарлық ..» деген сөздерімен бүгінгі сынып сағатымызды аяқтаймыз.
Қорытынды.