Ұстаздық ілім жетілмей, ұстаздық өнер өрге баспайды

Ұстаз мамандығын дайындау, оның шеберлігін жетілдіру жолына, тәсіліне жаңа пікір қосу
Мектептану ғылымының іргелі бір саласы - ұстаз ілімі. Ол мектептану ғылымына төмендегі проблемаларды шешудің ғылыми негізін анықтап береді.

- Білім саласының менеджментіне сай, профессор - оқытушы андрагог, менеджер - педагог, жетік тәрбиешілер мен маман педагогтар қандай болу керектігін оларды іріктеп таңдап алу көрсеткіштерін әр мемлекеттің даму дәрежесіне лайықты түрде көрсетеді;
- Осы жетік мамандарды дайындап, ары қарай оларды жетілдіру жолын көрсетумен қатар әлемдегі бұл құбылыстың даму тенденциясын, кез - келген елдің қолы жеткен табысының сырын ашады, тәжірибесін өз отанында іске асыру мүмкіндігін шешеді.

- Осы жетік мамандарды таңдап дайындаудағы өз мемлекетінің даму тарихына талдау жасап, келешегін философиялық - педагогикалық соны идеялармен жебеп отыруы тиіс.

Қазақ елінде ұстаз ілімінің дамыған дәстүрі де бар, жинақталған тәжірибе, қорытылған тұжырым да бар. Оның ішінде, ұстазға деген жалпақ жұртың оңды көзқарасы, оларды құрметтеп сыйлап, қадірлеп аялайтын ата салтымыз бар. Ондай үрдістің қалыптасу себебі тереңде жатыр. Ежелгі ескі заманнан бастап күні бүгінге дейін ғұмыр кешкен қазақ халқы - отбасы, әулет, ауыл, ата - ру, тайпа,- топ, одақ, ұлт қатарлы қауымдастықтың сан түрін құрай отырып, елдікке жетіп, аты әйгілі (шамамен 16 империя орнатып) мемлекет құрып, Ұлы Дала кеңістігінде бес мыңнан астам уақыт тіршілік еткен көне, текті, байырғы қауым. Мемлекеттің шаңырағы бір де биіктеп, бір де шайқалып, скифтердің тұңғыш патшасы Торғытайдан бастап, қазақтың соңғы ханы Кенесарыға дейінгі уақыт кеңістігінде тасқын судай сапырылған сақ, ғұн, түркі, оғыз - қыпшақ ұрпақтары ұзақ сонар тарихын найзаның ұшымен ғана емес, ақыл - парасат күшімен де, ұрпақ тәрбиелеу ісімен де, ұлағатты үлгі өнегелі сөзімен де, «кісі» болдыру амал - айласымен де, ақыл - кеңес үлгісімен де айшықтап, бізге сарқылмас ілім мұрасын мирас етті. Қазақтың тәрбиелеу ілімі қалыптасып, дамып, іске асу барысында талай ұлық ұстаздар туып шықты, әулет мектебінің сан түрі пайда болды. Бұл мектептердің бас ұстаздары ана мен дана, ата мен әже, әке мен шеше, аға мен көке, дос пен таныс, жеңге мен жезде сияқты ұлағатты ұстаздар есімі, іс - әрекеті ел есінде, халық жадында мәңгі сақталған. Ұлы Даланың ұлық ұстаздарының ақыл парасаты мен тәжірибесі негізінде: «Көшпелі тұрмысқа сәйкескен, киіз туырдықтыларға (қазақ, қырғыз, монгол) ортақ жас ұрпақты оқытып білім беретін, тәрбиелеп үлгі өнеге көрсететін, еңбек пен өнерге баулитын, өмірге дайындайтын, өздеріне ғана тән ОҚУ БІЛІМ жүйесі қалыптасқан. Ал, кеңес дәуірінде бұл үрдіс басқа арнаға түссе дағы отырықшы ел жүйесіндегі үлгісіне көшті. Оның да бергені бар болды. Ол шақта қазақтың небір ұлағатты ұстаздары, ұстаздық іліміне баға жетпес үлкен үлес қосты. Алайда заман өзгерді, дәуір жаңаланды, ұстаздық ілім де жаңа белеске көтерілуі тиісті болды. Мұны ұстаздар қауымы, қоғам болып түсінгендіктен, тәуелсіздік орнап беки бастаған шағынан қолға алып келеді.

«Шындығында, мұғалімдер – барлық мамандық иесін оқытып, тәрбиелейтін абзал жандар» «Мұғалім мамандығы – барлық мамандықтың анасы» деп қалай дәл тауып айтқан дейсің. Ұстаз - әрі актер, әрі философ, әрі шәкіртінің ата - анасы, қамқоршысы, қадірлі жақыны, жанашыры». Талантты, алғыр, еңбеккер, ізденгіш ұстаздар көп. Өз ісін жетік білетін мұғалім ұлтымыздың мақтанышы, ондай мақтанарлық мұғалім қазір әрбір мектепте бар, оған қуанып, олардан тәлім алып, өсіп өрбудеміз. Осылардың қалыптасу, даму, жетілу жолын пайымдасақ: А). Ұстаздық мамандықты, жан - тәнімен жасынан таңдаған, бұл таңдауға әсер етуші жақын ортасы: әке – шешесі, аға – бауыры, оқып білім алған мектебі. тәлім - тәрбие берген ұстазы; Ә). Олардың балалық шағында ұстаздыққа сәл де болса икемі тума бейімді жеке басының даралығы өзіне де өзгеге де сезіліп белгі берген. Сондықтан, мектептегі балалар ұйымының алғашқы басқышында, «ұйымдастырушы, жетекші» ынталы, белсенділігімен танылып көзге түскендер;

Б). Кездейсоқ болса да, не тағдырдың бұйрығымен, педагог кадрлер дайындайтын арнаулы орта және ЖОО - на оқуға түсіп, оны ел қатарлы оқып бітіріп, ұстаздыққа шыңдаудың шыныққан ордасына тап болып, озық ұстаздар қолында аяланып, дарыны ашылып, таланты жетілген озат ұстаздар да бар.

Қазақ қоғамы алға жылжып ілгерілеп дамып келеді, ал сол қоғаммен бірге біздің жас ұрпақтың сана – сезімі, ой - өрісі де қатар қалыспай даму үстінде. Соның негізінде білім беруші ұстаздар, білім беру барысында жетілген сананың алдына түрлі жаңа заманауи оқыту әдіс - тәсілдерін ұсынып жаңашыл білім беруді жалғастыруда.

Бала жанының бағбаны, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін мұғалім ары таза, әдепті, ой - өрісі кең, жан - жақты білімді, ұстамды, өз ойын шәкіртіне анық, дәл жеткізетін болуы тиіс. Ол үнемі ізденіп, білімін толықтырып отырса, оның өмірлік ұстанымы тұрақты, күш - қуаты, көңілі әрдайым жоғары, сабақ беру сапасы арта түсіп, еңбегі еленеді. Білім берудегі жаңалық пен қоғамдағы жаңалық бір мақсатты көздейді, олар даму мен прогрестің қабілетін арттыруы қажет. Ұстаздың өркениеттілігіне, зиялылығына, парасаттылығына, дарындылығына байланысты көп мәселелер бар. «Бала жүрегі мың ішекті аспап, күйлеу оңай іс емес, сондықтан да ұстаздыққа жетік үйрену керек. Тәжірибесіз, жаттығусыз, талдаусыз, рухани дамусыз жақсы ұстаз болу қиын. Адам қасиетін іздеп табу және жетілдіру – ұстаздың ауыр жүгі. Сондықтан, мұғалімді дайындау жаңа талап тілектерге сай болуы міндетті. Мұғалімге жан жақты білім беріп, мемлекет қамқорлықты нақтылап, тұрмыс жағдайына көмектесіп, еңбек ақысын дұрыс төлеп, қоғамға бірден бір керекті адамдар екендігіне көңіл бөлінуі керек. Жағдайы болмаған мұғалім жадырап жұмыс істей алмайды. Мұғалімге қандай қоғамдық қиыншылық болса да, сенім білдіріп, көмек көрсету үкіметтің де, жергілікті басшылардың да, барлық халықтың да парызы. Мұны істемесек, келешек қоғамның азаматтары адамдық қасиеттен айырылып қалуы таңданарлық жәйт емес. Олай болса, айтулы (жәй ғана қатардағы ұстаз - заман талабын қанағаттандыра алмай қалғаны түсінікті ғой) педагог кадрлерді; профессор - оқытушы, андрагог, менеджер - педагог, ғалым – ұстаздарды таңдап тауып, оқытып жетілдіріп, дайындап ұсынудың ғылыми негізін айқындаушы ұстаздық ілімін жетілдірмей, бұл істе өз бағыт - бағдарымызды айқындамай елбасының «Барлық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйемізді құруды жеделдету қажет.»- деген айқын мақсатын жүзеге асыра алмаймыз. Маман педагог кадрлерді дайындайтын өзіміздің озық жүйемізді құру ісінде демеу боларлық бірнеше пікір ұсынамын:

1. Келешектің айтулы ұстазын таңдап табу, оның маман ұстаз болуына жол ашатын орда -
оқушының өзі оқыған мектебі. Бұл әлем жұртында орныққан аксиома. Бұл аксиоманы Қазақстанның орта білім беру аумағында қалай жүзеге асыруға болатынын айтып көрелік.
Қазақстандағы жалпы орта білім беру жүйесіне енетін мектептердің 70 - 75%- ы ауылдық жерлерде орналасқан. Соның басым көпшілігі шағын жинақталған мектептер құрамына енеді. Ежелден осы білім мекемелеріндегі білім негізі қаланатын бастауыш білім саласына мамандарды педагогикалық колледждер даярлап келеді. Оған соңғы кездері «Балапан» бағдарламасы аясында барлық ауылдық, селолық, кенттік жерлерде ашылып жатқан шағын орталықтарға мектепке дейінгі тәрбиеші мамандарын даярлау үлесінің артқанын қосыңыз. Осы мектептерді мұғаліммен қанымдау ісі қашаннан актуальді болған кәзіргі кезеңде талантты, дарынды, жетік мамандармен қанымдау тіптен күрделеніп кетті. «Ауылға дипломмен», «Ауылды көркейту елді көркейту» қатарлы іс - шаралар жүзеге асырылды. Олар да белгілі дәреже де нәтиже берді. Алайда, аталмыш мәселені түбегейлі шешпеді. Осы ауылда орналасқан орта білім беретін мектептердің педагогикалық коллеж, педагогикалық ЖОО - ына түспек талапкерлерлерге грантты оқу орындары емес, сол ауылдық мектептер беру қажет. Талапкерлердің білім деңгейі мен ұстаздық өнерге бейімділігін сол мектеп ұжымындай жақсы білетін, толық анықтайтын еш тест, сынақ әлемде жоқ. Келешекте осы ауылға мұғалім болатын ұстаздың озат ұстаз болуын тілемейтін сол ауылда бір жан жоқ. Озат ұстаз, дарынды, талантты оқушыдан шығады. Бұл талапты қанымдайтын оқушы сол ауылдан табылмауы да мүмкін немесе грант санынан артық үміткер болуы да мүмкін. Оны сол аумақтық білім депертаменті реттейді. Өз маманын дайындауға олардың жауапкершілігін осы әрекет арқылы да арттыруға болады. Шет елде осы бағыттағы тәжірибе өте мол. Жастар бәсекеге түсіп, ұстаздық мамандығын таңдайтын ел де бар. Біздегі төлем арқылы (кредиттік) ұстаздық мамандығын оқитындарға ешбір шек қоймау керек. Бір ұстаздық маман лауазымына педагогикалық мектептерді бітірген жетік 2 - 3 мамандар кезекте тұрып, шеберлігі арқылы сыналып қызмет атқаратын оқу орындары бар. Сондықтан, оларда ғалым болу оңай, ұстаз болу қиын деген қағида қалыптасқан.

2. Білім ғылымның қоғамдағы, әлеуметтегі, экономикадағы, өндірістегі, тұрмыстағы, өмірдегі мән мазмұны осы заманда толық айқындалып, қоғамның жетекші күші, дамудың негізгі тірегі, пайда табудың басты көзі екені әбден анықталған. Тіпті, «Білімің болса ақша табу оңай, білікті болсаң пайда табу оңай» - деген ұстаным орныққан. Ал, мұғалім үшін білімнің бірнеше саласы қатарынан қажет болатыны тіптен ауыр жүк. Мәселен электроник инженерге нанотехнология мен электрониканың сан - саласын жетік біліп, қолданбалы технологияның қыр - сырын түсіне алса талайға қол жеткізіп, ары қарай өзін - өзі жетілдіре алады. Ал, мұғалім үшін, пәндік ғылымды игеріп, адамтану мен педагогиканы, методиканы жетік меңгерсе дағы адамның жан сарайына үңіліліп, жан сырын аша алатын, баршаға жан жылуын жеткізе алатын қабілет қарым керек. Мұғалім мұның бәрін оқып қана игере қоймайды. Ал, өмір ше? Мұғалімнен осының бәрін игермесең мектеп табалдырығынан аттама дейді. Себебі, сыныпта, бәрін білетін, көзімді зердемді ашатын, көкірегімді кеңейтетін, жанымды танитын періштем келе жатыр деп сәби отыр. Ал, біздің бүгінгі жағдайымызда, ғылымнан азды – көпті оқып - біліп тоқығаны бар болғанымен ұстаздық шеберлікті игермеген, жан - жағына жаутаңдай қарап, оқушы шәкірттерінен не болмаса әріптестерінен имене басып, жас мұғалім « Мектеп кемесіне» аттап кіреді. Ал, оны оқытып дайындаған, мектебі:« ұстаздық шеберлікті өмірде өзі игереді.» «Көш жүре түзеледі»- бәрімізде солай мұғалім болғамыз»- деп, қол бұлғап алыстай береді. Жас ұстаз бір кемеден екінші кемеге осылай ауысады. Өзінде ұстаздық алғыр қабілет болған соң оның үстіне жас ұстазды жетілдіріп баулып әкететін ұстаздық ұйыған ортаға кезіккен соң ұстаздық шеберлікті игеруі игереді ғой. Алайда,, оның өзіне 3 - 5 жыл керек. Осы кезде кеше ғана періштедей күткен шәкірт алдында талай ағаттық жіберіп, нелер тосқауылға кезігіп, көптеген қиыншылықтарды басынан кешіреді. Ал, алғашқы шәкірттерінің оқу білім игеруіне, тәлім тәрбие көруіне белгілі мөлшерде зиянын тигізеді. Ары алдында, ол өзін - өзі қинап, қиянат жасадым деп сөгеді. Осыдан болып, кейбірі мектепті тастап кетеді. Осының бәріне кім кінәлі? Оны қалай жоюымыз керек? Мұның бәріне Ұстаздық ілімі баяғыда жауап берген еді. Оны тыңдайтын жан жоқ қой.

3. Жетік маман, білікті ұстаз дайындап жетілдірудің негізі оқу білім беру жүйемізге байланысты. Білім беру деген не? Аға ұрпақтың өмірінде жинақтаған білімдерін жаңа ұрпаққа жалғастыру. Бұл үрдіс хат шот танымағандарға қалай беріліп еді. Осы тұрғыда тарихи тәжірибе бар ма? Бар. Оларға, жазу сызуды үйретіп, сауатын ашып, оқып үйренетін мүмкіндік туғызған, тәжірибеміз барма еді? Бар. Тіпті оларға жазу сызу үйрете алмасақ та, олардың көкірек көзін аша алған тәжірибеміз бар ма? Бар. Айталық, күні ертең ақ, латын әліпбиіне көшеміз, соны жас ұрпаққа игертетін әдіс – амалымыз, теориялық және практикалық айла тәсіліміз дайын ба? Осыларды жүзеге асыратын маманды бүгінгі заман қазақстандық мұғалімі дейміз емес пе? Бүгінгі қазақстандық мұғалім болу үшін сауатымыз жан жақты толық ашылған болу керек. Өткен шақта, жетілген ұстаз дайындауға толық дәрменіміздің жетпеуі осы жан - жақты сауат ашу іс - әрекеті мардымсыз болды. Құзырлы сауаттылық деген не? Ғылым негізін игеруге, мамандық иеленуге негіз боларлық жас ұрпақтың шыққан тегі, сенім - нанымына, әл ауқатына, дарын - талантына тәуелсіз бүгінгі шақта міндетті түрде оқып үйренуге тиісті жалпыға ортақ білім жиынтығы, сауаттылық үлгісі. Бүл үлгі ЮНЕСКО - ның білім беру философисынан бастап, әр елдің білім заңдары мен білім беру саясатында әр қырынан терең талданып нақты көрсетілген. Оны ықшамдап, былай тұжырымдауға болады:- оқып - жазу сауаттылығы;- қарым - қатынас сауаттылығы;

- ойлап – пайымдау сауаттылығы;- есептеу - қаржылық сауаттылығы;- техникалық тұтыну сауаттылығы. Бұл сауаттылықтар тұлға ретінде даму барысында жеке адамда мәдениет дәрежесіне көтерілсе, нақтылы өмірде кемел кісі болып қалыптасады. Егер келешекте ұстаз болып, педагог мамандығын игеруге ыңғайлы, бейімді жас үшін қарым - қатынас сауаттылығының бір саласы болушы адамтану сауаттылығынан хабардар болуға тиісті.

Өткен шақта осы сауаттылықтарды толық игермеген, «орта сауаттыларды» мұғалімдік мамандыққа дайындап келдік. Олардың ортасынан жоғарыда көрсетілгендей дарынды, талантты, үлгілі ұстаздардың туып шыққаны рас. Олар аталмыш сауаттылықты игеріп, ұстаздық мамандықты оқығандар еді. Алайда, кәзіргі таңда жұмыстап жүрген барлық ұстаз бүгінгі заман талабын толық қанағаттырады десек жалғандық болар еді. Ендігі жерде аталмыш сауаттылықтарды игергендер ғана педагог мамандығын алуға болады. Педагог кадр армиясын дайындау әрекеті осы бағытпен құрылуы жөн. Бұл мақсатқа жету үшін ең әуелі ұстаздық ілімін жетілдіруге тиіспіз.

Қобдабай Қабдыразақұлы (ғалым - жазушы)