Жай сөйлем синтаксисі

Қазақ тілі
Сабақтың тақырыбы: Жай сөйлем.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: жай сөйлемдерді құрылымына қарай түрлендіріп, блоктап түсіндіру, әрқайсысының құрылымдық ерекшеліктерін ажырата білуге үйрету;
Дамытушылық: тапсырмалар мен ойын элементтері арқылы ойлау қабілеттерін дамыту
Тәрбиелік: жаңа тақырыпты меңгерте отырып, тыңдай білуге, дұрыс сөйлей білуге, сабырлылыққа тәрбиелеу, туған тіліміздің қадір - қасиетін ұғындыру.
Сабақтың түрі: жаңа білімді меңгерту сабағы
Әдісі: түсіндіру, сұрақ - жауап, топпен жұмыс, тірек - сызбалармен жұмыс
Көрнекілігі: слайд, дидактикалық материалдар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі. 1. Сәлемдесу
2. Түгендеу
3. Назарын сабаққа аудару

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. «Сөз тіркесі» тақырыбы бойынша сұрақтар:
1) Сөз тіркесі деген не? Мысал.
2) Сөздер өзара қандай тәсілдер арқылы байланысады? Мысал.
3) Сөздердің байланысу түрлері? Мысал.
4) Сөз тіркесінің қандай түрлері бар? Мысал.
5) Сөз тіркесі мен тұрақты тіркесінің айырмашылығы? Мысал.

2. Мәтіннен сөз тіркестерін теріп, топтастырып жазыңдар.
Қиысу Матасу Меңгеру Қабысу Жанасу
Жануарлар өміріне үңіліп қарайтын болсақ, олардың ішінде адамдардың сенімді серігі – ит. Мұның өзіндік сыры бар. Ит – үй жануарының ішіндегі ең бірінші қолға үйренгені. Бұл күндері адамзат жер бетінде иттің үш жүзден астам түрін біледі. Ит – өте сақ, иесін, оның қора - жайын қорғайтын сенімді хайуан. Ол – соғыста сапёр және байланысшы, мемлекеттік шекараны күзетуде шекарашылардың таптырмас жәрдемшісі. Ит адамға үлкен қызмет көрсетіп келеді.

ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Сөйлем – бірнеше тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы. Айтылу мақсаты мен интонациясына, мазмұнына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты; құрамына қарай жай және құрмалас болып бөлінеді.
Асан бүгін сабаққа келмеді. (хабарлы)
Асан бүгін сабаққа келмеді ме? (сұраулы)
Асанның бүгін сабаққа келмегенін қарашы! (лепті)
Асан ертең сабақтан қалмасын! (бұйрықты)

2. Жай сөйлем — бір не бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем. Жай сөйлемнің негізгі ерекшелігі — құрамындағы сөздер өзара бір - бірімен семантикалық бірлікте болады, екпін тұтастығы, сөздердің орын тәртібі сақталады.
Жай сөйлемдерді құрылысына қарай жіктеу сөйлем мүшелерінің қатысуына байланысты.

3. Жақты сөйлем – бастауышы бар немесе бастауышты баяндауыш арқылы табуға болатын сөйлем. Жақты сөйлемнің белгілері:
• Тұрлаулы мүшелері толық болады;
• Тұрлаулы мүшелері үш жақта қиыса байланысады;
• Кейде жасырын тұрған бастауышты баяндауыш арқылы табуға болады.
Мысалы: Адамдар нарды көбінесе жүк тасуға пайдаланады.
Жақсыз сөйлем – ойдың иесінен гөрі істелетін істің өзін көрсету басым болатын сөйлем. Бастауышын мүлде табуға келмейді. Жақсыз сөйлемнің баяндауышының жасалу жолдары:
• - қы, - кі, - ғы, - гі жұрнақтары+жіктік жалғау + кел көмекші етістігі. Мысалы: Ардақтың оқығысы келеді
• Тұйық етістік + атау септік немесе барыс септік + мүмкін, жөн, керек, қажет деген бейтарап сөздер. Үлкендерге орын беру керек.
• Құрамында бастауышы бар тұрақты сөз тіркесі. Оның қорыққаннан төбе шашы тік тұрды.
• Ілік септігіндегі тұйық етістік + «керегі жоқ», «қажеті жоқ» деген бейтарап сөздер. Оны айтудың қажеті жоқ.
• - ып, - іп, - п + «бол» етістігінің болымсыз түрі. Оның сөзін түсініп болмайды.
• Тұйық етістік+ барыс септік +бол, жара, тура кел көмекші етістіктері. Ауылға баруға тура келді.

4. Жай сөйлемнің жалаң не жайылма болып бөлінуі тұрлаусыз мүшелерінің қатысу, қатыспауына байланысты. Жалаң сөйлем тек бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Тұрлаусыз мүшенің бірі болса да қатысқан сөйлем жайылма сөйлем болды. Мысалы:
Әжем келді. (жалаң)
Әжем қонақтан келді. (жайылма)

5. Толымды сөйлем – айтылуға тиісті мүшелері түгел қатысатын жай сөйлемнің түрі. Басқа сөйлемдерге тәуелді болмай, дербес айтыла береді. Мысалы: Олар арттарына мәңгі өшпес із қалдырды.
Толымсыз сөйлем – айтылуға тиісті тұрлаулы не тұрлаусыз мүшелердің түсіп қалған. Мысалы: – Қайдан келдің? – Астанадан.
6. Атаулы сөйлем – іс - оқиғаны баяндамай, тек соған байланысты жағдайды атап көрсететін жай сөйлемнің түрі. Атаулы сөйлем негізінен зат есімнен болады, құрамына қарай бір сөзден, сөз тіркесінен, күрделі сөзден бола алады. Мағынасына қарай мезгіл мекен, құбылыс, қимыл атауларын көрсетеді. Мысалы: Қыс. Қақаған аяз. Алай - дүлей ұлыған боран.

IV. Білімді бекітуге арналған тапсырмалар.
1. Жай сөйлемдерге синтаксистік талдау жасап, түрлеріне қарай ажыратыңыз:
• Ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені.
• Үлкендерге құрмет көрсету керек.
• Ұлылардың сөзін ұқпаған ұлып қалар.
• Көп сөйлеген мылжың шын сөзді аз айтады
• Түс қайта әрқайсымыз өз шаруамызға кірістік.
• Түс қайта шаруамызға кірістік.
• Күз. Айнала сап - сары. Құлазыған дала.