Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы

Сабақтың тақырыбы: Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығы

Сабақтың мақсаты:
Білімділігі:
1. Оқушылардың ұлттық мемлекет тарихындағы кесек тұлғаның бірі - Есім ханның немересі, Салқам Жәңгірдің баласы Тәуке хан халқының мықты тұғыры биік бір орталыққа бағынған мемлекет болуына мол қажыр - қайратын жұмсаған. Ханның көреген қасиетімен мықты ел болғанын, Қазақ хандығының Тәуке тұсындағы ішкі - сыртқы саясаты, көрші елдермен қарым - қатынасы туралы қосымша құжаттармен таныстыра отырып тарихи білік - білігін дамыту.

2.<< Жеті жарғының >> мазмұны мен сипаты ерекшелігін айта отырып, қазіргі Ата
Заңымыздың бастауы болғанымен хабардар ету.

3. Ұлтының ұлы мұраттары мен ұлылығы, ірілігі мен бірлігі, саналылығы мен пәктігі, есендігі мен еркіндігі, намысы мен ынтымағы үшін тәуелсіздігін қорғау, тұтастығын сақтау, қорғаныс қабілетін күшейту жолында күш - қуатын, білім - білігін сарқа пайдаланған, ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген сол бір заманның жарқырап туған жарық жұлдыздары, мемлекет мәмлегерлері Үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазбек би, Алшын Әйтеке(Айтық) билердің өмірі, қызметі, даналықтары туралы білімдерін толықтыру.
Тәрбиелігі: Қазақ тарихында Тәуке хандай құдіретті саясаткер және көреген мемлекет қайраткерінің халқына сіңірген тарихы еңбегін бағалай білуге оқыта отырып тәрбиелеу.
Дамытушылығы: Тақырыпқа сәйкес тест, тірек - сызбалар құра білуге, картамен, қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білуге дағдылану.
Сабақтың түрі: Интеграциялық сабақ.
Сабақтың әдісі: Аралас (әңгімелеу, картамен жұмыс, сызбалармен жұмыс, даналық сөздер)
Пәнаралық байланыс:
Құқық, әдебиет, халықтың педогогика, биология. (Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орындалады)

Ұйымдастыру кезеңі:
1. Үй тапсырмасын сұрау.
2. Жаңа сабақты түсіндіру.
Үй тапсырмасы.<< Кім білгір?>> дидактикалық ойыны
•Тәуекел хан қай қаланың түбінде жарияланды?
•Есім ханға қарсы сұлтанды ата?
•Қай жылдардың шамасында Тұрсын Мұхаммед сұлтан өзін хан деп жариялады?
•Есім хан қай қаланы астана етті?
•Ташкент қаласында өзін << тәуелсіз хан>> деп жарияланған кім?
•Бұхар ханның Қазақ хандығын қайтарып алуды армандаған жерлері?
•Алғашқы қазақ - бұхар шайқасы қай жылы, қай жерде өтті?
• Иманқұли хан басқарған бұхар әскерімен ұрыс қай жылы, қай қаланың түбінде өтті? Нәтижесі қалай болды?
• Есім ханның билік құрған жылдары?
• Есім ханның қалмақтарды талқандаған уақыты?
• Қазақ хандығы мен Өзбек хандығы арасындағы ұзақ жүргізілген соғыстың нәтижесі?

Сабақтың жоспары:
1. Көреген мемлекет қайраткері, ақылды дипломат, қазақтың құдіретті ханы – Тәуке хан.
2. Тәуке хан қарсаңындағы ахуал.
3. Тәукенің хан болуы.
4. «Жеті жарғы» заңының қабылдануы, мазмұны, тарихи сипаты.
Тәукехан кім?
Қазақ хандығының ханы Есімнің немересі, Салқам Жәңгірдің ұлы.
Көреген мемлекет қайраткері, «Қазақтың Ликругі» атанған.
«Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман»

Негізгі мақсаты:
Қазақтарды жоңғарлардың қысымынан құтқару.
Билердің көмегімен хан билігін нығайту.
«Жеті жарғы» заңдар жинағын шығарды. «Жарғы» сөзі «әділдік» ұғымын білдірген.
Жер дауы, баяндайын, біріншісі,
Ру қоныспенен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық – қарлық, барымта – үшінші заң,
Баян етер бәрінде білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ – бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші – құн дауы, жесір дауы
«Төле би тарихы» дастаны.

Жеті жарғы: жер дауы, қылмыс, жесір дауы, күн дауы, отбасы қатынасы, ұрпақ тәрбиесі
Жеті жарғы 1867 – 1868 жж Ресейдің Уақытша Ережесіне дейін міндет атқарды.
Тәуке хан жер иелену, меншік қатынастарына қатты мән беріп, заңмен бекіткен.

Жер иелену түрлері:
1. Икта – әскери – азаматтық қатынасы үшін сыйлық ретінде.
2. Сойырғал – өмір бойына сыйға берілді.
3. Вакуфтық жер – мұсылман дінбасыларына берілген жер.
4. Милк – жер телімдеріне және салыққа жеке меншік құқығы.

Салық түрлері:
1. Зекет – мал басынан ханға төленетін салық.
2. Хараж – жер салығы.
3. Баж – саудагерлерден алынатын жер салығы.
4. Жасақ – көшпелі малшылардан алынатын салық.

Міндеткерлік:
1. Хан, сұлтанға сыбаға, соғым беру.
2. Құналғы – әскер бөлімдерін лайықты қабылдау.
3. Жамылғы – әкімшілік адамдарын қабылдау.
4. Мардикар – суландыру арықтарын қазу, тазарту, көпірлер, жолдар салуға қатысу.
Салықтар, алымдар және міндеткерліктер қарапайым халық үшін ауыр салмақ болып саналады.

Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығынан мойын бұрған.
Тапқыштық, шешендікпен кім алса, атақ,
Халық соны кетіпті»би»деп атап.
(С. Торайғыров.)

«Миға шабуыл» әдісі.

1).»Би» ұғымын қалай түсінесіңдер?
Би
↓
елші, мәмілегер
заңгер
психолог
ақын
шешен
тәрбиеші, ойшыл, ғалым
саясаткер, қоғам қайраткері

2). Би болып сайлану үшін сайланатын адамның дәулеті, байлығы ескерілетін бе еді? Қалай ойлайсыңдар?

Ұлы билер өміріне саяхат
Өгізді өрге салма – қанатың талар,
Наданға көзіңді салма – сағың сынар.
Досыңа өтірік айтпа – сенімің кетер,
Дұшпанға сырыңды айтпа – түбіңе жетер.
Төле би
- 1663 - 1756 жж. өмір сүрген;
- Ұлы жүздің төбе биі;
- Жамбыл облысы Шу өзені Жайсаң жайлауында дүниеге келген;
- Дулат Тайпасының жаныс руынан;
- Қазақ мемлекеті тарихындағы атақты саяси қайраткер;
- Тәуке хан тұсында ұйымдасқан Билер кенесінің мүшесі;
-«Жеті жарғы» заңын жасаушылардың көрнекті өкіл;
-«Қарлығаш әулие», «Қарлығаш би» атанған.

Үй жанында биік төбең болса,
Ол ерттеулі аттан кем емес.
Отбасында білгір қартың болса,
Ол жазылған хаттан кем емес.
Ей, біз үшін жүз - үш қазақ, керіспейік,
Асылы, бізге керіскен жөн емес, келіскен жөн.
Қазыбек би
- 1667 - 1764 жж. өмір сүрді. Сыр бойында дүниеге келген.
- Орта жүздің биі. Арғын тайпасының қаракесек руынан.
- Қазақ хандарының ақылшысы, елші - мәмілегер, дипломат.
- Жоңғар хандығына елшілік, мәмілегерлік жолмен үш рет барған.
- Асқан шешен, ел басқарған, дау - жанжалды шешкен.
- 1682 - 1766жж. өмір сүрген. Кіші жүздің биі.
- әлем тайпасының Төртқара руынан шыққан
- аты аңызға айналған ақыл - ой алыптарының бірі.
- 12 жасына дейін әкесі Ақшаханнын тәрбиесінде болып, ел басқару мен әскери өнерді меңгерген. Бұхар мен Самарқанд медреселерінде араб - парсы тілдерін үйренген.

Бай болсаң, халыққа пайдан тисін,
Батыр болсаң, дұшпанға найзаң тисін.
Бай болып пайдаң тимесе,
Батыр болып найзаң тимесе,
Жұрттан алабөтен үйін күйсін!
Әйтеке би (Айтық)

«Ғажайып жетілік» (сұрақ - жауап)
1. Тәуке ханның негізгі мақсаты?
2. Тәуке хан саясатының басты бағыттары?
3. 1681 – 1685 жж. қандай оқиға болды?
4. Жоңғарлармен күресте стратегиялық тірек – бекеттері болған қалаларды ата.
5. «Жеті жарғыда» қарастырылған мәселелер?
6. «Құн» деген не?
7. Құрылтай дегенді қалай түсінесің? Қандай мәселелер қаралды?

Сабақты қорыту кезеңі «Білім әлеміне саяхат»
1. Тәуке хан дала ақсүйектерінің өкілі........................ көмегімен өзінің үстемдігін нығайтуға тырысты.
2. Тәуке хан бірқатар шаралар қабылдады. Ол билер кеңесінің өтетін...................... мен белгіленді.
3. Билер кеңесі...........................,............................ және........................... өткізілген.
4. Билердің даналығы мен кемеңгерлігі хандықты ауыр сындардан аман.................... бағытталды.
5. 1687 – 1688 жж. Тәуке.............................. жайлы Бұхара ханы Субханкулимен келіссөздер жүргізілді.
6. Тәуке хан орыс – қазақ қатынастарын жақсарту барысында 1686 – 1693 жж......................... жіберді.
7. 1698 жылдан бастап.......................... мен қазақ әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстың жаңа кезеңі басталды.
8. Қазақтың.........................,......................,............................,..........................,..........................., қалаларды стратегиялық тірек бекеттеріне айналды.
9. Қазақ – қалмақ қырсықтары толассыз.......................,......................,........................ жылдар аралығында жүрді.
10. «Жеті жарғыға»...........................,........................, азаматтық құқық нормалары,......................,....................... туралы ережелер енгізілген.
11. « Жеті жарғы» бойынша жоғарғы судья........................ болған.
12. Өлім жазасы екі түрлі болған:................. және...................... өлтірілген.
13. Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы.................................... мемлекет болды.
Оқушыларды бағалау, марапаттау.
Үйге тапсырма: «Тәуке хан тұсындағы қазақ елінің жайы» шығармашылық тапсырма.