Сұлтан Бейбарыс

Казына Аблрахманова

Сабақтың мақсаты: Сұлтан Бейбарыс
Білімділігі: Шығыс пен Батыстың кіндігі болған Мысыр елінің гүлденуіне, мәдениеті әлемдік деңгейге көтерілуіне ғалымдардың қосқан үлесін түсіндіру;
Тәрбиелігі: Бабамыздың өз елінде емес, өзге елде 17 жыл сұлтандық құру, сол елде құрметтелу кез келгеннің қолынан келмейтін іс. Ерлігін, батылдығын, табандылығын, қайсарлығын үлгі ету;
Дамытушылығы: Қаламға ілікпей, көзге түспей қалған жәйттарды зерттеу болашақтың ісі. Дегенмен газет - журнал бетіне шыққан материалды оқып өз бойымызға жақсы жағын алу керектігін түсіндіру.
Айдары:
«Бұрынғы дәстүрді, бұрынғы жасаған ерліктерді білмей, қадірлемей тұрып, жаңа ерліктерге шақыру бекершілік» Бауыржан Момышұлы
Сабақтың түрі, әдісі: Шығармашылық ізденіс сабағы.
Көрнектілігі:
1. Карта (саяси);
2. Кесте;
3. Бейбарыстың бейнесі;
4. Кітап көрмесі;
5. Бейбарыс ескерткішінің ашылу сәтін видеодан көрсету.

Сабақтың жоспары:
І. Ұйымдастыру.
ІІ. Жаңа сабақ
1. Мәмлүк сөзін талдау.
2. Бейбарыстың балалық шағы.
3. Қолбасшының қабілеті.
4. Мысыр мәдениеті.
5. Ұлыққа тағзым.

ІІІ. Бекіту жұмыстары.
ІҮ. Үйге тапсырма.
Ү. Бағалау.
Сабақтың барысы:
1топ: Тарихшылар.
2топ: Әдебиетшілер.
3 топ: Зерттеушілер.
Үш топтың көмегімен жаңа сабақта алатын мәліметтерді талдаймыз.
«Мәмлүк» сөзінің мағынасын талдау.
І топ. Тарихшылар:

Батыс тарихшылары мәмлүктерді әскери бөліміне қарай «бахри» және «бурджи» деп атайды. Мәмлүктердің арқасында араб - ислам өркениеті монғол мен кресшілер зауалынан аман қалды. Оған ислам әлеміндегі төңкерісте сайма - сай келді. 1258 жылғы Бағдад халифатының құлауы, монғол шапқыншылығы әсерінен кезінде ислам мәдениетінің орталығы болған Бағдадтың талқандалуы, мықты - мықты ғалымдардың Мысырға монғол езгісінен қашып келуі оның орталыққа айналуға себеп болды.

ІІ топ. Әдебиетшілер:
ХІІІ ғасырда Мысырдың мемлекет басына мәмлүктер (араб тілінде «мүлік», «құл», «бас бостандығы жоқ адам» деген ұғым береді) келеді. Мәмлүктердің басым көпшілігі моңғолдар шапқыншылығы кезінде тұтқынға түсіп, Дешті - Қыпшақ даласынан Мысырға сатылған құлдар. ХІІІ ғ. – ХІҮ ғ. Мысыр мен Шамда түркі (қыпшақ) тілін үйренуге деген үлкен құштарлық пайда болды. Өйткені мемлекет басында қыпшақ сұлтандары отырды. Сондықтан сол тұста арабтарға қыпшақ тілін үйрету үшін арабша - қыпшақша сөздіктер мен граматикалық еңбектер көп жазылған.

ІІІ топ. Зерттеушілер:
Мәмлүк қыпшақтары ХІІ - ХІІІ ғасырларда Арабстан (Мысыр, Ислам, Месопатамия, Оңтүстік Арабия) әскерінің алдыңғы саптағы жасақшылары болған. Бұл қыпшақ құлдары Мысыр мен Шамды 250 жыл билейді. Олар ХІІІ ғасырда Айуб әулетінің ең соңғы шах мұрагері сұлтан Тұран шахты өлтіріп, мәмлүк мемлекетінің алғашқы билеушісі Айбек болды. Айбек таққа отырғанымен мәмлүк мемлекетінің абыройын асқақтатқан ал - Малик - аз - Захир Рух – ад - Дин Бейбарыс.

ІІ тақырыпша. «Бейбарыстың балалық шағы»
І топ Тарихшылар:
«Бейбарыс қыпшақ даласында туған, көзі көгілдірлеу еді», - деп жазады Макризи. Шынында да солай, бір көзіне сүйел шыққан. Сол кемтарлығынан Дамаскіде бала кезінде небәрі 800 динарға сатып жіберілген. Өңі қоңырлау, даусы ашық, ыстық қанды адам болған.

ІІ топ. Әдебиетшілер:
Мамлюктердің Египетті билеген төртінші сұлтаны (1260 - 1277 жж.). Әкесінің аты Жанақ, Шешесінің аты Әйек деген мәліметтер бар. Дамаскіде 10 жасында 800 дирхимге сатылған.

ІІІ топ. Зерттеушілер:
Бейбарыс туралы жазбаларда, оның қыпшақ елінен, алшын тайпасынан, Беріш руынан шыққаны жайлы анықтама деректер де бар. Шыңғысханның шабуылынан бұрын, Сарыарқаның солтүстік батысынан бастап, Сыр өзенінің төменгі ағысымен, Маңғыстау түбегін, Еділ – Жайық аралығын қыпшақтар мекендеген, өзің мемлекеттік бірлестігін құрғанды. Ол мемлекет тарихта Дешті Қыпшақ аталады. Осы мемлекет құрамына тек қыпшақ руынан басқа Орта жүз, Кіші жүздің, яғни Алшын, Ноғай, Қарақалпақ Дон өзенінің төменгі ағысымен, Азов қаласының айналасында мекендеген түрліше түрік тектес рулардың біршамасы кірген. Бейбарыс қыпшақ қызы Тәж – Бақытқа үйленген. Одан Сайд хан Мұхаммед және Ахмет атты егіз ұлдары болған.

ІІІ тақырыпша. «Қолбасшылық қабілеті»
І топ. Тарихшылар:
Тарихи мәліметтерге қарағанда, Араб елдері ішінде, мұсылман елдерінде ислам дінінің екі бағыты, яғни суниттер мен шииттер арасында ұзаққа созылған күрес болғаны анық. Тек уәли Арыстанның кезінде суниттер жеңіске жетті. Өз жасағының, өз басының қауіпсіздігін қамтамасыз етуі үшін шетелдіктерден арнайы жасақтар құрылған. Ол жасақтардың қатары тұтқындалған түрік және шығыс халықтарының жастарынан толықтырылып отырылған.
Еуропалықтардың кресті жорығы кезінде сол тұтқын жастардың қатарында әскер басшысы болғаны, оның сұлтандығы кезінде Египет пен Сирия үлкен мемлекетке айналып, хал - ахуалдары жақсарғаны, крест жорығын талқандап, монғол басқыншыларына да тойтарыс бергені, араб, мұсылман елдеріне қорған болғанын жазған.

ІІ топ. Әдебиетшілер:
Дамаскінің шаһарбасы 800 дирхемге сатып алады. Қарындасы ағасынан сатып ап: «Менің тура саған тартқан ұлым қайтыс болды. Сенің атың – Бейбарыс. Бар дүние – мүлік сенікі», - дейді. Аналық мейірімінің арқасында еркіндік алған Бейбарыстың бақыты енді ашыла бастайды. Көшпелі бәдәуилердің көмегімен қарақшылармен болған қақтығыста жас мамлюк жеңіске жетіп сұлтан дәрежесіне дейін көтеріледі.

ІІІ топ. Зерттеушілер:
Он жеті жыл бойы Египет пен Сирияның кресшілер жорығынан, монғол шапқыншылығынан қорғап, бөлшектенген ұсақ мемлекеттерді халифат - империя дәрежесіне жеткізген. Кез келген тақ иесі сияқты күдікшіл, кекшіл, қатыгезде болды. Бірде үлкен ұлы Сайд әкесіне даярланған дастарханның үстіндегі қып – қызыл қарбызға қызығып, жей берем дегенде сұлтан кіріп келеді. Баласы ұялып шығып кетеді. Бейбарыс қарбыздың бір тілімінің дәмін тартады да, уланғанын сезіп, оны баласынан көріп шариғат жолымен өлтіруге үкім шығарды. Кейін қарбызға у салған даяршы әйел екенін білгенде қатты өкінді. Ең жақын досы Ибрагим Сайдтың адалдығына сеніп тығып тастаған еді.

1227 жылы уәзірі Қалауынды Меккеге апарып, Алланың қасиетті үйі Байталланың қасында тұрып: «Маған адалмысың, Алланың мешітінде ант бер», - дейді. Қалауын ант су ішеді. Жолай Дамаскіге соғады. Оны білген Қалауын Шаһар бегіне жасырын: «Сұлтан ішетін тамағына у тамыз. Сирияның билігін түгел саған беремін» деп хат жазды.

Сөйтіп 7 күннен кейін Бейбарыс дүниеден өтті. Ол Дамаскідегі Баб – Әл – Барид зиратына жерленді. Бейбарыстың ұлы Сайдты, бақшада улы сусын беріп өлтірсе, екінші ұлы Ахметті жасанды қабырғаның астына қалдырып өлтірді.
Бейбарыстың жақтастарының бірін дарға асып, бірін у беріп өлтіріп, қалғандарын қудалады.
Қыпшақтан шыққан мамлюктер әулеті Египетті 1250 – 1517 жылдардың аралығында, 267 жыл билеп барып тарих сахнасынан ығысты.

ІҮ тақырыпша. «Мысыр мәдениеті»
І топ. Тарихшылар:
Бейбарыс сұлтан тағына отырысымен әр шаһардың қорғанысын нығайтып, қамал мұнара, жол бойына, бекет айлақтарға шырақ салдырды. Әр қалада тұрақты әскер ұстады. Тәртіпті нығайтып, ұры – қары, қарақшыны жойды. Шөлейтке канал қаздырып, құбыр тартқызды. Сарай ішіндегі алауыздықты жойды. Әлемнің түкпір – түкпірінен ағылған көпестерге есік ашты. Өзендерге көпір салдырып, әр шаһарға мешіт орнатты.

ІІ топ. Әдебиетшілер:
Мәмлүктер кезеңі Мысыр мен Шам үшін аса жоғары дәуірлеу заманы болды. Оған Ислам әлеміндегі төңкеріс те сайма – сай келді. 1258 жылы Бағдат халифатының құлауы, монғол шапқыншылығы әсерінен кезіндегі Ислам мәдениетінің орталығы болған Бағдаттың талқандалуы, Мысырға мықты – мықты ғалымдардың монғол езгісінен қашып келіп, орталыққа айналдыруына себеп болды.
Араб тіл білімпаздары қыпшақ тілін оқып – үйренуге деген үлкен мүдделік туындаған. Соның нәтижесінде қыпшақ тіліне қатысты алуан түрлі сөздіктер, грамматикалық оқулықтар, үлкенді – кішілі анықтамалар дүниеге келген.

ІІІ топ. Зерттеушілер:
17 жыл 2 ай 12 күн әмірлік еткен Бейбарыс ел билеу дәстүріне сай оның Каирдағы сарайы сәулетті болған.
Аяқ - табақ тасушылар да, тағам дәмін татып білушілер де, түнгі күзетшілер де тиісті лауазымға сай болған. Олардың бәрі де қамалда өтетін қабылдауларға қатысып отырған. Әскери бекіністерді жасақтаған Бейбарыс діндар болған, қаланы сауықтыру мақсатында Каирда анаша тартып, шарап ішуге тыйым салған, барлық ішімдік орындары мен жезөкшелер үшін салынған орындарды жапқан, жорықта кәпірлерге еріп келген Еуропалық жезөкше әйелдерді қуып шыққан.
Каир әйелдерінің бұзақы әрекеттеріне қарсы қатаң заң қабылданған.

Мұғалімнің қорытуы: «Ұлылыққа тағзым»
Бейбарыс 1223 жылы дүниеге келіп, 10 жасында ата - анасынан айрылып, құлдық қамытын киіп, басқа елге сатылып кетті. Өмірдің ең ащы кезеңдерін өзінің табандылығы, қайсарлығы, қыпшаққа тән батылдығы мен өжеттігінің арқасында Бейбарыс 1260 жылы қазан айында 37 жасында таққа отырды. Ол монғол, крест жорықтарын жеңіп, Сирия, Египет, Иран, Грузия, Алтын орда, Франция, Англия сияқты елдермен қарым - қатынас жасады. Өзінен ірі елдермен бейбіт, айлалы дипломатиялық қатынас жасаса, ұсақ мемлекеттерді басып алып ірі Халифат құрды. Оны 17 жыл 2 ай 12 күн биледі.
1277 жылы 54 жасында өзінің уәзірі Қалауының қолынан кенеттен өлді. Денесі Дамаскіге жерленді. Мамлюктер 1250 - 1517 жылға дейін билік құрды. Бейбарыс туралы 1990 жылы М. Симашконың «Жусан» повесі бойынша түсірілген «Бейбарыс» киносы шықты. Онда «Бейбарыс» рөлін атақты актеріміз Н. Жантөрин ойнап, есте қаларлықтай бейне жасады, Бейбарыстың кім екенін әлемге танытты. Бейбарыс жайындағы драманы Р. Отарбаев жазса, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері А. Ершуов «Бейбарыс» дастанын жазды. Атыраулық қылқалам шебері Ә. Жантасов оның бейнесін бейнелеп, суретін салды.

Алматылық мүсінші Қ. Хакимов пен сәулетші Қ. Жарылғаповтың еңбектерімен жасалған биіктігі 6, 5 метр болатын ескерткішті Атырау облысының «Бейбарыс Сұлтан» атындағы алаңға орнатты.
2000 жылы қыркүйек айында Бейбарыс сұлтанның туғанына 775 жыл толу мерейтойына орай ғылыми практикалық конференция өтті. Республика көлемінде 775 жылдығы тойланды.

Бекіту жұмыстары.
1. 5 жолды өлең құрау.
2. «Синквейнн» стратегиясы.
1. Зат есім: Бейбарыс.
2. Сын есім: Көк көзді, бойы ұзын, қайсар, өжет.
3. Етістік: Ел биледі, сауданы дамытты, мұсылмандарға қорған болды.
4. Тақырыпқа байланысты өз ойын білдіретін 4 ұғым.
1. Адал.
2. Мейірімді.
3. Айлакер.
4. Қатал.
5. Синоним – Сұлтан.

3. «Топтастыру» стратегиясы.
Бейбарыс
↓
Құл
Сұлтан
Мамлюк
Дипломат
Қолбасшы
Саясаткер
Діндар
Ғұлама адам

4. Кестені толтыр:
Жылдар ------------Өмірі ----------Қолбасшылық қабілет ---------- Қандай елдермен байланыс болды

6. Инсерт стратегиясы.
Білемін
Қыпшақ екенін
Арабтар жаулап алғанға дейін Атырау өңірінде туып өскенін

Білгім келеді
Туғандары болды ма?
Қайда жерленді?
Әкесі, шешесі туралы
Үйрендім
Ерлік жасады, өжеттігі, сезімталдығын, білімділігін, мәдениеттілігін, имандылығын
Жаңа білім
Фильм бар.
Ескерткіш орнатылды.
Мешіт бар, т. б
1. Мәмлүк, мамлюк - бас бостандығы жоқ адам, кейін қоғам талабына сай әскери атақ
лауазымы.
2. Халифат - бірнеше мемлекеттің бірігуінен пайда болған империя.
Үйге тапсырма:
1. Бейбарыс жөніндегі өтілген материалдарды пысықтап келу.
2. «Менің қиялымдағы Бейбарыс» деген тақырыпта әңгіме жаз.
3. Қыпшақтар тақырыбын қайталау, §20
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. «Атырау» энциклопедиясы – «Б» - Бейбарыс.
2. «Қазақстан» энциклопедиясы.
3. «Атырау» газетінің 2000 жылғы жинағы.
4. « Бейбарыс» поэма - диалог, авторы А. Ерушов.
5. «Бөрте - Шыңғысханның жұбайы» кітап.
6. «Таңғажайып Бейбарыс» авторы Өтеген Жүсіп.