Сөздің тура және ауыспалы мағынасы

Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы,
Негізгі білім беретін №221 Аққұм мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Бердіқожаева Меруерт

Сабақ тақырыбы: Сөздің тура және ауыспалы мағынасы
Сабақ мақсаты:
Білімділік: Сөздің тура және ауыспалы мағыналары туралы түсінік беру, меңгерту, тапсырмалар арқылы сөз мағыналарын ажырата білу, сауатты жазуға қалыптастыру.
Тәрбиелік: Сабақ барысында баланы өзгенің пікірін тыңдап, сыйлай білуге, өз бетінше жұмыс жүргізе білуге, тапсырмалар орындау кезінде шапшаңдыққа тәрбиелеу.
Дамытушылық: Сабақ барысында баланың сөздік қорын молайту, ойын дамыту, өзгенің пікірін тыңдап, өзіндік ой қорытуға қалыптастыру.
Сабақ типі: Жаңа сабақ
Сабақ түрі: аралас сабақ
Сабақ әдісі: сұрақ - жауап, әңгімелеу, түсіндіру, салыстыру
Сабақ көрнекілігі: сурет, таблица, интерактивті тақта
Пәнаралық байланыс: әдебиет, өзін - өзі тану

Сабақ барысы:
1. Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ІІ. Үй жұмысын пысықтау
1. Үйге берілген тапсырманы тексеру.
2. Сұрақ - жауап
А) Лексика қандай мағына береді?
ә) Лексика нені зерттейді?
Б) Сөз дегеніміз не?
В) Қартайып барып, қайта жасарған
сөзді тап
Әділдігі болмаса, әкім - ит.
Аяңсыз болса атың - ит.

ІІІ. Жаңа сабақ:
Тура мағына әр заттың өзіне ғана тән жеке мағынасы болып табылады. Мысалы, аспан, жер, жел, бұлт, орман дегендер заттарды атаса, биік,, жылы,, жақсы
дегендер сапаны, ал бару, салу, оқу дегендер қимылды атайды.
Сөздер әрқашан тура мағынада айтыла бермейді. Сөздің тура мағынасының негізінде туып, өрбіген, жалпы көпшілікке түсінікті ауыспалы мағыналары да болады.
Лексикалық мағынаның бұл түрін туынды мағына деп атайды. Мысалы, көз - адамның немесе жан - жануардың көру мүшесін білдіретін оның бастапқы мағынасы, күннің көзі, бұлақтың көзі дегендегі көз - оның ауыспалы, туынды мағыналары. Тіл сөзінің бастапқы тура мағынасы – адамның баста орналасқан дене мүшесі, ауыспалы мағынасы - ана тілі, орыс тілі дегендердегі мағынасы.
Сөздің ауыспалы мағынасы бір заттың негізгі атауыш мағынасын екінші бір затқа атау етіп ауыстырып қолданудан барып туады.
Сөздің бастапқы, түпкі мағынасы тура мағына деп аталады. Сөздің бастапқы, түпкі мағынадан ауысып қолданылуын ауыспалы мағына дейміз.
Сөз мағыналары: тура мағыналы, ауыспалы мағыналы, көп мағыналы болып бөлінеді
Мысалы: Тынымсыз жүрек таңғы тәтті ұйқыны Рысқұловтан тартып алды. Рысқұлов ақылды, аса ірі де бай мінездің адамы. Қалың жұрт өзіне қарап қалғанын сезіп,
Рысқұлов қатаймақ болды. Бұл әлі ешкім айтпаған сауал, үлкен жұмбақтың шешуші кілті еді. Сұр жыландай суық сұрақ. (Ш. Мұртаза. “Қызыл жебе”)

ІҮ. Жаңа сабақты меңгергенін байқау:
Тура және ауыспалы мағынада тұрған тіркестерді ажыратыңдар:

Өткір қайшы, өткір пышық. Өткір ой, өткір мінез.
Қалың жемпір, қалың көрпе. Әдемі қыз, әдемі гүл.
Қалың ел, қалың ағаш. Әдемі әуен, әдемі иіс.
Ү. Сабақты бекіту:
41 - жаттығу. Түсіндірме сөздіктен бірнеше сөздің тура және ауыспалы мағыналарын табыңдар.
42 - жаттығу. Мәтіннен ауыспалы мағынада қолданылып тұрғын сөздерді, сөз тіркестерін тауып, астын сызыңдар.

ҮІ. Сабақты қорыту:
1.«Даналық ағашы» ойыны.
Оқушылар бір - біріне жаңа тақырып бойынша сұрақтар қояды.
2. Оқырман көзімен: Не білдік? Не үйрендік?
ҮІІ. Бағалау
ҮІІІ. Үйге тапсырма: 44 - жаттығу. Берілген тіркестерден тура және ауыспалы мағынаны білдіруіне қарай бөліп жазыңдар