Қазақтың байырғы өлшем бірліктері

Байырғы қазақ өлшемдері – қазақ халқының тұрмыс - салт ерекшеліктеріне, кәсіптік қажеттілігіне байланысты қалыптасқан өлшем бірліктері. Мысалы, «бір қыдыру жер», «түстік жер», «айшылық жол» деген сөз тіркестері қашықтықты білдіреді. Шығыс халықтарының көбісінде ең кіші салмақ өлшеміне арпа дәні алынған. Кейбір жазба әдебиеттерде сақталған мәліметтер бойынша арпа дәні алтын мен асыл тастардың салмағын теңеуге арналған қазыналық өлшем ретінде қолданылған. Оған қарағанда бір арпа дәні шамамен 45 мг болған. Басқа жерде осы арпа дәні ұзындық өлшемі ретінде де пайдаланылған. Ал арпаның алты дәнінің еніне тең өлшем бармақ деп аталған.

Адамның денесі дүниедегі алғашқы өлшеу құралы болған. “Адамдар сызғышты және бір нәрсенің көлемін өлшеуге арналған өзге де айла – бұйымдарды ойлар тапқанға дейін заттарды өз денесімен салыстыратын.”
Біз осы күнге дейін көлемді немесе қашықтықты өлшеу бірлігі ретінде адамның дене мүшелерінің атауларын пайдаланамыз.



Бүкіл тарих бойына адамдар саусақтарын санау үшін, ал қол - аяғын өлшеу үшін пайдаланып келеді. Адам тәнімен өлшеудің ең үлкен өлшем мөлшері – адам денесінің ұзындығы, ең кіші өлшем мөлшері - бір тал шаштың қалыңдығы.
Саусақтар оның ішінде бас бармақ та, барлығымызда әртүрлі болғандықтан, сенімді өлшеу құралы болып табылмайды. Сондықтан “бас бармақ қағидасы” “шамамен” дегенді білдіреді. Көптеген еуропалық тілдерде (соның ішінде француз, испан, итальян, швед, партугал) “дюйм” сөзі “бес бармақ” дегенді білдіреді.

Қазақтың байырғы  өлшем  бірліктері

Ұзындық өлшемдері:

• Елі — Бір саусақтің көлденең ені (~2 – 2. 5 см);
• Тұтам (Біртұтам) — жұдырықтың ені (~8 – 10 см);
• Сынық сүйем — бүгілген сұқ саусақ пен бас бармақ арасындағы аралық (~13 – 15 см);
• Сүйем — көсілген бас бармақ пен сұқ саусақ арасындағы қашықтық (~17 – 20 см);
• Білем — саусақтың ұшы мен қолдың бірінші буынының аралығындай мөлшер (~18 – 21 см);
• Кере қарыс — бас бармақ пен шанышақ аралығы (~19 – 20 см);
• Қарыс (Қарыс сүйем) — бас бармақ пен ортан саусақты кергендегі аралық (~20 – 22 см);
• Шынтақ — саусақтардың ұшы мен шынтақ аралығы (~44 - 51 см);
• Кез — саусақтардың ұшынан иыққа дейінгі қашықтық (~70 - 80 см);
• Аршын — бір метрге жуық ұзындық (~90 - 100 см);
• Құлаш — иық деңгейінде кере созылған екі қол ұшының арасы (~166см - 170 см);