Жұмбақтар

Жұмбақтар
Жұмбақтар – қазақ халық ауыз әдебиеті ішінде атадан балаға мұра ретінде беріліп, ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу, толығу үстінде келе жатқан асыл мұра. Жұмбақтардың асылдық қасиеті, оның дүниеге келуі сонау ерте заман болса да, бүгінгі біздің дәуірімізде қажеттілігі күшейіп мән – маңызының артып отырғандығында.
Жұмбақтар халық ауыз әдебиеті ішінде ұсақ жанрлар қатарына жатады. Жаңылтпаштар, мақал – мәтелдер, т. б. Сияқты ұсақ жанрлар деп аталғанымен, жұмбақтар – халық ауыз әдебиетінің күрделі бір саласы.
Жұмбақтар балалардың байқағыштық, зеректік қасиетін дамытып, ақыл – ойын арттырады, көрген – білген нәрселердің бәріне ой жүгіртіп, өзгешелігін, ұқсастығын танып ізденушілікке үйретеді және ойды жинақы, ықшам айту шеберлігін жетілдіреді.

Құстар туралы жұмбақтар
Қоңыр мамық шапаны,
Жұқа жарғақ табаны.
Өр кеудесі қайқандап,
Жүретін кім байпаңдап?

Үлпілдеген жүні бар,
Бояудың мың түрі бар,
Қауырсыны құбылар.
Қара доғал еңкиген,
Тұмсығы бар дөңкиген.
Қара мына ғажапқа,
Өзі шебер мазаққа.
Таңдандырып өзіңді,
Қайталар кім сөзіңді?

Сирағы ұқсас қамысқа,
Мойыны имек сорайған,
Қауқиған кім алыста
Қарақшыдай қарайған?

Айдыннан шалқыған
Телпек көрдім қалқыған.

Бақ та, бау да, орман да,
Естіртіп үнін бар маңға,
Жұрт тыңдайтын тамсанып,
Сан құбылтып ән салып,
Жататұғын бір тынбай,
Құсты аташы құртымдай?

Қанат қағып шарықтап,
Мұхит асыпқалықтап,
Шарлап бүкіл әлемді,
Шаттандырып әр елді
Бейбіт күнге сән болған,
Бұл қандай құс ән болған?

Суылдатып қанатын,
Жемін көрсе құлдилап,
Кеудесімен соғатын,
Тұяғымен ілетін,
Кім бар кәне, балалар,
Ұшқыр құсты білетін?

Тырнағы үшкір діңгектей,
Тұмсығы имек ілгектей,
Қанатын жайып шүйілсе,
Аң - құс қалар бүлк етпей.

Құс көрдім тырна сияқты,
Сидиған ұзын сирақты.
Шалшықтан бақа ұстауға
Қимылы ерен, ширақты.

Тұмсығымен қашайды,
Дімкес діңді теседі.
Зиянкесті асайды,
Ағаш таза өседі.

Шекесінде айдры
Болғанмен, жоқ айбары.
Балапанмен, жоқ айбары.
Балапанын бақпайды
Үй - жайында жатпайды.
Өзінің аты тек айтары қайталап,
Мұны кім, кәне айта алады?

Таусылмайтын жылуы,
Көлдің ерке сұлуы.

Ит қуса да арсаңдап,
Аяғын басар алшаңдап.

Кешінде де
Керек емес жарық бір,
Неге десең,
Екі көзі жайнап тұр.

Тал басында ағаш үй,
Терезесіз тамаша үй.
Соны мекен етеді,
Қыста алысқа кетеді.

Сөйлесе – сөзді,
Айтса – ауызды.
Тынысы басқа,
Маңдайы қасқа.

Көк жүзінде жылжып жай,
Керуен құрған түзіліп,
Ілгек - ілгек шынжырдй,
Қалмайды олар үзіліп.

Сайрайды бір талмайды,
Әнші құс бал таңдайлы.

Екі айыр құйрығы,
Қияқ мұрт қанаты,
Ұшқырлардың жүйргі.

Қызыл, бұжыр айдары бар,
Қоқиланған айбары бар.
Ацық - ацық азан салып,
Өңеш керген айқайы бар.

Кеудесі қайқандап,
Жүреді балпаңдап.

Екі айыр құйрығы,
Қияқ мұрт қанаты,
Ұшқырлардың жүйрігі.

Әдемі бір ырғақ
аспаннан шалқып тұр.

Шуға бөлеп жағаны,
Қанаттарын қағады,
Айдын судың түлегі,
Шабақ іліп жүреді.

Қалқан құлақ,
Қанаты бар шатырдай.
Жардан жырақ,
Түнде ұшады батырдай.

Секектеп бір тұрмайды,
Өреден құрт ұрлайды.

Қара түсті қарқылдақ,
Ұшып – қонып жалпылдап.
Қоқыстарды шоқиды,
Жем іздейді там – тұмдап.

Айдары шағын,
Қаракүрең сауыры
Аппақ қардай бауыры.

Бояуы сан түрлі,
Түрі ұқсас тауыққа.
(Бұлдырық)
Қауырсыны көгілдір,
Кішкене құс.
Беткейде өріп жүр.


Жануарлар туралы жұмбақтар

Журетұғын әрдайым
Жануар мұндай қайда бар?
Ішкен суын әрдайым
Ақ сүт етіп қайтарар.

Ұзын құйрық есік ашты,
Қара домалақ тура қашты.
(Түйе, құмалақ)
Орманнан, жалпақ даладан
Бал іздеп бір аң жортады.
Кіп - кішкентай арадан
Үп - үлкен боп қорқоды.

Өзі үлкен жануар,
Үстінде екі тауы бар.

Тікенді шөп тістеген,
Ұзақ күн су ішпеген
Таудай биік жоталы
Кім біледі... (ботаны)
Қалқиып ұзын құлағы,
Елеңдеп қорқып тұрады.

Құйрығы ұзын, тұмсығы қысқа
Бұл өзі аң ба, құс па?

Мойыны тұтасқан,
Ауызы апан.
Жаны жуан,
Бұты талтақ.

Басы жалпақ,
Бұты талтақ.

Түзде, таста,
Жөні басқа.
Сүйір тұмсық
Әрі қысқа келте сирақ,
Бес саусақ, басын жерден алмайды.
Терең ұя таңдайды.

Ойлан, балам, ол жануар,
Жеті қазынаның бірі болар.

Тікірейіп құлағы,
Менен бұрын тұрады.
Бойын жазып керіліп,
Беті - қолын жуады.

Үй ішін аралап,
Түнде көп жортады.
Қаптарды жарып,
Мысықтан қорқады.

Мен жер асты тұрғынымын,
Жер қазушы, құрылысшы.
Қане, достар, айтындаршы
Бұл қандай жұмысшы?

Қыс бойы жатады
Тәтті ұйқыға батады.

Жапырақ жоқ бұтасында,
Қос емен өсіп тұр бұтасында.

Сегіз тұяғы бар,
Иегінде сақалы бар.

Аласа ғана бойы бар,
Айналдырып киген тоны бар.

Айбарлы сұсы бар,
Қанжардай сұсы бар.
Тұла бойында
Тасыған күші бар,
Күжірейген жалды,
Білсең айт бұл аңды?

Қаймықпайды күшті аңнан
Қорқады тек тышқаннан.

Тұрқы, түрі
Жылқы тектес жалы бар.
Шөп жеп түрлі
Түзде өскен жануар.

Қара ала тоны бар,
Аңдардың ол қырны.
Оны сен де танып ал,
Серейіп кеп тұрады.

Аузы бейне, шалғы орақ,
Шөп емес, бірақ малды орады.

Өзіңе болған қорған – орман,
Ішінде бар, бір аң қорбаң - қорбаң.

Өзі қу, әрі айлакер,
Жүрген жері айқай да шу.

Қолеңкесінен қорқып безектейді,
Ал оның баласын «көжек» дейді.

Бұтадан бұтаға секірген
Кішкентай ғана шапшаң аң.

Мүйізінен таралған,
Жанға шипа дәрі алған.

Есек емес,
Жылқы емес.
Екеуінің ұқсастығы
Береді тұрқы елес.

Жақпар тастың өркешіне,
Секіреді құламай.
Қия құздың өр төсені,
Орғып шығар ол оңай.

Жез бейнелі өзі,
Кең далаа еркесі,
Мөп - мөлдір көзі.

Түлкі ұқсас тұрқы,
Бір тоймайтын құлқы.
Аңдитыны тастан,
Құс пен тышқан.

Жер қопарған тісімен,
Сескенесің түсінен.

Дегендей ешкім тимесін,
Алыпты қадап иенсін.