Ұқыпты сөйлеу де ұқыптылық

ҰҚЫПТЫ СӨЙЛЕУ ДЕ – ҰҚЫПТЫЛЫҚ
Біліп айтқан сөзге құн жетпейді,
Тауып айтқан сөзге шын жетпейді.
(Төле би)
ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАҒЫ ІЗГІЛІК, кішіпейілділік, қарапайымдылық, адамдардың мерейін үстем етеді. Ыңыранған, шікірейген, өзгелерді менсінбегеннен жұрт безіп кетеді. Қайта көргісі, алдына барғысы келмейді. Қойылған сұраққа зейінмен жауап беріп, инабатты тіл қатқанға қайта қауышқың келеді.
Кейде көшеде бір кісілерден жөн сұрай қалсаң таңдайын «тақ» еткізеді. Немесе иығын көтереді, болмаса басын шайқайды, енді бірі алақанын жаяды. Қараптан қарап қарның ашады. Түсінсең сол! Түсінбесең өз обалың өзіңе! Өзің білмейтін жерді сұрап, әбігерленіп тұрғанда әлгіндей жауап жаныңды ауыртып жібереді. Бұл аз болғандай кейбірі қазақша сөйлесең, көзіңді бақырайтып тұрып «орысша» жауап береді. Өз ұлтыңның адамы бола сондай «сөзді» естігенде еріксіз қынжыласың. Бұл бәрінен бұрын өзін сыйламағандық емес пе?!
Бала кезімізде дәмді сөзді көп естідік қой. Ауылдағы ағайындардың бірі дұрыс жауап бере алмай немесе ретсіз сөйлеп қалса атамыздың сынына ұшырайтын.
- Айналайын, орнымен, жөнімен сөйле. Орынсыз сөйлеген сөз жағымсыз естіледі. Әйтеуір тілім бар деп бейберекет сөйлей берме. Кейде оның зияны тиіп кетеді өзіңе, - деп көңіліне тимей бір қайырып қоятын, ондайда.
Адамды жақсы сөзден артық ештеңе серпілте алмайды. Жағымды сөз әңгімелесу кезінде ұнамды да сүйкімді етіп көрсетеді.
Адам көзінің нұры –
Жүзінің шырай – түрі.
Тіл дегенің – ақыл гүлі,
Тілде жатыр сөздің сыры, - дейді Жүсіп Баласағұн.
Адамдардың денсаулығын сақтауда, әсіресе, жүрек қан тамырының сырқатына шалдықпауда сөз құдіретінің әсері зор. Кезінде бұл жағдайды академик, ғалым И. Павлов анықтаған. Өркениетті елдердің бәрінде бұған ерекше мән беріп, аса зор мәдениет деп біледі. Шынында, дұрыс сөйлей білу, ілтипатты жауап беру үлкен мәдениеттілік емес пе?
Мысалы, Жапонияда «Болмайды!», «Жоқ!», «Мен қайдан білейін...» деген сөздерді мүмкіндігінше қолданбауға тырысады.
Мәселен, бір - екі пиялай шайдан соң ішкісі келмесе, «жоқ», «болдым», «рахмет» демейді екен. Оның есесіне «маған әбден жақсы болды» - деп тіл қататын көрінеді. Егер бір адам ұсыныс жасаса, екіншісі ұсынысыңызды қабыл етпестен бұрын «әйеліммен ақылдасайын» десе, басқаша түсінбеңіз, ол ұсынысты қабылдамады деген сөз.
Бір сөздің өзі кейде екі түрлі мағына беріп жатады. Ол адамның сөйлеу мәнеріне, жеткізуіне байланысты.
Ертеде бір патша түс көреді. Түсінде барлық тістері түсіп қалыпты. Оны түс жорығышқа жорытады:
- Барлық туыс - бауырларыңыз қырылып қалады. Ет жақыннан ешкіміңіз қалмайды. Сіз олардан соң барып дүниеден өтесіз.
Бұған көңілі толмаған патша екінші түс жорығышты шақыртады.
- Уа, әміршім! Сіз барлық басқа туыстарыңызға қарағанда ұзағырақ өмір сүреді екенсіз, - дейді ол.
«Барлық туыстарым қырылып қалса, менің кім болғаным». Қайғылы сөздерді тіке бетіне айта салғаны үшін бірінші түс жорығышқа жүз рет дүре соғылады, екіншісіне - көңілді тап басқаны үшін жүз динар сыйлық беріледі. Қарап отырсаңыз, екеуінің де айтқаны бір - бірінен алшақ емес. Алайда, патшаға жеткізе білгені мүлде бөлек еді.
Бұл жерде бар құдірет сөзді қолдана білуінде болып тұр. Бір ғана жылы лебіздің өзі адамға қаншалықты қуат береді десеңізші?! Сондықтан да жақсы жанмен сөйлессең, жансарайың кеңіп, рахат күйге енесің. Ал санасыз жанмен сұхбаттассаң, уақыт өтпей, азапқа түсесің. Қазақта мұны «жақсыдан - шарапат, жаманнан - кесапат» деп атаған ғой.
Бұған ұқсас тағы бір мысалға назар аударайық.
Ата - ананың әлпештеп өсірген баласы алыс қалаға оқуға түседі. Бірнеше айдан кейін ұлынан хат келеді. Хат танымайтын әке оны бір көршісіне оқытады. Дауысы жуан, тіке, дөрекі сөйлейтін кісі өз дағдысымен «Көке! Қиналып қалдым! Ақша сал!» деген сөзді оқығанда әке көңілі мүлдем бұзылады. «Бұнысы несі - ай, неге маған айқайлап, бұйырып сөйледі ол!» Ақша салмақ түгілі ұлына қатты қапа болады. Тіпті төсек тартып жатып қалады. Арада біршама уақыт өткеннен кейін, жылы шырайлы, нәзік үнді екінші бір көршісіне сол хатты тағы оқытады. «Кө - ке! Қи - налып қалдым, ақша сал» дегенді естігенде, әке көңілі босап, жан жүрегі езіліп кетеді. «Байғұс - ай, қатты қиналған екен ғой!».
Шұғыл түрде баласына ақша жіберіпті.
Қараңызшы, бір ауыз сөз екі адамның оқылуында екі түрлі әсер етті. Атақты Кейкауыстың: «Ұқыптылық атаулының ішіндегі ең жақсысы – ұқыпты сөйлеу» - дегені осы емес пе?
Әкім Ысқақтың Жүректегі жазулар Күнделік эссесінен

Толық нұсқасын қарау