Көкпар ойыны: шығу тарихы, ережелері және маңызы

Көкпар ойыны: шығу тарихы, ережелері және маңызы
Көкпар – қазақ халқының ұлттық спорт ойындарының ішіндегі ең ежелгі әрі танымал түрлерінің бірі. Бұл ойын тек қана күш пен ептілікті талап етпейді, сонымен қатар шыдамдылық, айлакерлік және командалық рухты қажет етеді. Көкпар – ат үстінде ойналатын ойын, онда жігіттер серкені (ешкі немесе қой терісінен жасалған допты) өзара тартысып, қарсылас команданың қазандығына салуға тырысады. Бүгінде көкпар Қазақстанда ғана емес, бүкіл Орта Азия елдерінде кеңінен таралған. Бұл мақалада көкпардың шығу тарихы, негізгі ережелері және оның қазақ мәдениетіндегі орны туралы сөз қозғаймыз.

Көкпар ойынының шығу тарихы

Көкпардың тарихы тереңде жатыр және ол көшпелі халықтардың тұрмысымен тікелей байланысты. Бұл ойынның түп - тамыры ежелгі замандарға барып тіреледі. Тарихшылардың пікірінше, көкпардың алғашқы нұсқалары Түркі қағанаты дәуірінде пайда болған. Түркілер соғыс өнерін меңгеру үшін ат үстіндегі шеберліктерін дамытуға ерекше көңіл бөлген. Көкпар – осы шеберлікті жетілдірудің бір жолы болған.
Ежелгі қазақ қоғамында көкпар көбінесе әскери дайындықтың бір түрі ретінде ұйымдастырылған. Жауынгерлер бұл ойын арқылы ат үстінде еркін қозғалу, дене күшін арттыру, қару қолдану техникасын шыңдау сияқты дағдыларды дамытқан. Сонымен қатар, көкпар – батылдық пен ерліктің символына айналып, жауынгерлердің рухын көтеретін жарыс болған.
Кейбір зерттеушілер көкпардың шығуын аңшылықпен байланыстырады. Олар бұл ойынды алғашқы қауымдық кезеңдегі аң аулау рәсімдерінен шыққан деп санайды. Жабайы аңдарды аулап, оны өзара бөлісу дәстүрі көкпар ойынының негізіне айналған деген болжам бар. Кейінірек бұл дәстүр ұлттық ойын ретінде қалыптасып, қазіргі заманғы көкпар жарыстарына айналды.

Көкпар ойынының негізгі ережелері

Көкпар ойыны уақыт өте келе дамып, жүйеленді. Қазіргі таңда бұл ойын Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан сияқты елдерде ұлттық спорт түрі ретінде мойындалған. Сонымен қатар, көкпардан халықаралық жарыстар да өткізіледі.
Көкпардың екі негізгі түрі бар:
1. Жекпе - жек көкпар – мұнда әр ойыншы жеке дара өнер көрсетіп, серкені өз бетімен қазандығына апаруға тырысады. Бұл әдіс қазақ даласында кең таралған дәстүрлі нұсқа болып саналады.
2. Командалық көкпар – бұл түрі заманауи спорттық жарыстарға бейімделген және екі команда арасында өтеді. Әр командада 10 - 15 ойыншы болады, бірақ ойын алаңында бір мезгілде 4 - 5 ойыншы ғана ойнайды. Ойынның басты мақсаты – серкені (кейбір елдерде арнайы жасалған қапты) қарсылас қазандығына салып, ұпай жинау.
Көкпар ойынының негізгі ережелері:

• Ойын алаңының ұзындығы шамамен 200 - 300 метр, ені 80 - 100 метр болады.
• Ойын уақыты – әр тайм 20 минуттан тұрады, екі тайм арасында 10 минуттық үзіліс беріледі.
• Серкені көтеру және оны қарсылас қазандығына жеткізу үшін ойыншылар арнайы тактикаларды қолданады.
• Атқа және ойыншыларға қасақана зақым келтіруге тыйым салынады.
• Қарсылас команданың ойыншысына қол тигізуге немесе қамшымен ұруға болмайды.

Көкпардағы аттың рөлі

Көкпар – тек шабандоздардың ғана емес, аттардың да шеберлігін қажет ететін ойын. Жарыста пайдаланылатын аттар арнайы дайындықтан өтеді және жоғары жылдамдықпен қозғалу, маневр жасау қабілеттеріне ие болуы керек. Көкпар аттары жылдар бойы жаттығудан өтеді және оларды баптау – ерекше өнер.
Көкпарға арналған аттар төзімді, жылдам әрі икемді болуы шарт. Әсіресе, олардың аяқтары мықты болып, ұзақ уақыт жүгіре алуы қажет. Көкпар ойыншылары аттарына ерекше күтім жасап, арнайы азықтандырады. Олардың шапшаңдығы мен күштілігі ойын нәтижесіне тікелей әсер етеді.

Көкпардың қазақ мәдениетіндегі орны

Көкпар – қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің ажырамас бөлігі. Бұл ойын ер жігіттің батылдығын, ептілігін және қайсарлығын сынайтын жарыс ретінде саналады. Қазақ халқында «Ат – ердің қанаты» деген мақал бар, бұл көкпар сияқты ойындарда ерекше маңызға ие.
Көкпар тойларда, мерекелерде, ұлттық мейрамдарда ұйымдастырылып отырған. Әсіресе, Наурыз мерекесінде көкпар ойынының ерекше маңызы болды. Оған бүкіл ауылдың жігіттері қатысып, ең мықты шабандоз анықталатын.
Бүгінгі таңда көкпар ресми спорт түрі ретінде мойындалған. Қазақстанда көкпардан ұлттық чемпионаттар өткізіліп, спорттық федерациялар құрылған. 2017 жылы Қазақстанда Көкпардан Әлем чемпионаты ұйымдастырылып, оған бірнеше елдің командалары қатысты. Бұл ұлттық ойынның халықаралық деңгейде мойындалғанын көрсетеді.

Қазіргі заманғы көкпар және оның болашағы

Қазіргі таңда көкпар ойыны жаңа даму кезеңіне өтіп жатыр. Қазақстанда ғана емес, көршілес Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Моңғолия, тіпті Ресей мен Түркия сияқты елдерде де бұл спорт түріне деген қызығушылық артып келеді. Көкпар халықаралық деңгейде дамып, спорттық жарыстардың ажырамас бөлігіне айналуда.
Қазақстанда көкпарды қолдау мақсатында арнайы федерациялар құрылып, ұлттық және халықаралық турнирлер өткізіліп келеді. Бұл ойынның келешегі зор, себебі ол қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін сақтауға және насихаттауға үлкен үлес қосады.
Сонымен қатар, көкпар туризмнің дамуына да ықпал етеді. Қазақстанның ұлттық мәдениетін әлемге таныту үшін көкпарды халықаралық аренада насихаттау маңызды. Туристер бұл ойынды көріп, қазақ халқының көшпелі мәдениетімен таныса алады.

Көкпар – қазақ халқының ұлттық ойындарының ішіндегі ең ежелгі және ең тартымды спорт түрлерінің бірі. Оның шығу тарихы тереңде жатқанымен, қазіргі заманда да маңызы жоғары. Бұл ойын – батылдықтың, ептіліктің, жігерліктің символы. Көкпар тек спорттық жарыс қана емес, ол қазақ халқының ұлттық рухын, салт - дәстүрін сақтауға және дамытуға ықпал ететін құндылық. Сондықтан, көкпарды одан әрі дамыту – ұлттық мұраны келер ұрпаққа жеткізудің бір жолы болып табылады.