Тұсау кесу дәстүрі: мағынасы, тарихы және қазіргі заманғы маңызы

Тұсау кесу дәстүрі: мағынасы, тарихы және қазіргі заманғы маңызы
Қазақ халқының салт - дәстүрлері ғасырлар бойы ұрпақтан - ұрпаққа беріліп, ұлттық мәдениетіміздің ажырамас бөлігіне айналды. Солардың ішінде ерекше орын алатын дәстүрлердің бірі – тұсау кесу. Бұл дәстүр бала алғаш рет қадам басқанда, оның өмір жолының ашық әрі жарқын болуын тілеу мақсатында жасалады. Тұсау кесу тек қарапайым рәсім ғана емес, ол халықтың балаға деген ерекше қамқорлығы мен өмірлік ақ жол тілеуінің белгісі. Бұл мақалада тұсау кесу дәстүрінің шығу тарихы, оның мәні, өткізу тәртібі және қазіргі заманғы рөлі туралы толығырақ қарастырамыз.

Тұсау кесудің мағынасы

Тұсау кесу – қазақ халқындағы сәби тәрбиесіне қатысты маңызды дәстүр. Бала бір жасқа толғанда немесе тәй - тәй баса бастағанда, оның тұсауын кесіп, өмір жолын ашу рәсімі жасалады. Бұл рәсімнің негізгі мақсаты – баланың алдағы өмірі жарқын, қадамы нық, болашағы баянды болсын деген тілекпен жасалады.
Қазақ халқының наным - сенімдеріне сәйкес, тұсау кесу баланың болашағына тікелей әсер етеді. Тұсауы кесілген бала сүрінбей, өмірде қиындықсыз жүріп, өзіндік орнын тауып, қоғамға пайдалы адам болады деп есептеледі. Сондықтан тұсау кесу рәсімін жасауда ата - аналар ерекше мән беріп, бұл дәстүрдің барлық қағидаларын сақтауға тырысады.

Тұсау кесудің шығу тарихы

Тұсау кесу дәстүрінің шығу тегі қазақ халқының көшпелі өмірімен байланысты. Ежелгі заманнан бері қазақтар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген және оның өміріндегі әрбір маңызды кезеңді арнайы дәстүрлер арқылы белгілеген. Тұсау кесу – солардың бірі.
Көшпелі қазақ қоғамында бала тек отбасына ғана емес, бүкіл руға, ауылға ортақ тұлға болып саналған. Сондықтан тұсау кесу рәсімі тек бір отбасының ішінде ғана емес, бүкіл қауымдастықтың қатысуымен өтетін салтанатты шара ретінде атқарылған. Бұл дәстүр қазақ халқында ғана емес, басқа да түркі халықтарында кездеседі. Алайда әр халықтың өзіндік ерекшеліктері бар, мысалы, кейбір халықтарда тұсауды шөппен кессе, қазақтар ала жіппен кескен.

Тұсау кесудің өткізілу тәртібі

Тұсау кесу рәсімі бірнеше маңызды кезеңнен тұрады. Әдетте, бұл дәстүр арнайы той немесе үлкен жиын барысында жасалады.
Дайындық кезеңі

• Бала тәй - тәй баса бастағанда, ата - аналар тұсау кесу рәсіміне дайындалады.
• Балаға арнайы киім кигізіліп, оның тұсауын кесетін адам таңдалады. Бұл адам көпті көрген, өмірде өз орнын тапқан, беделді, ел арасында сыйлы, ақжолтай кісі болуы керек.
• Тұсау кесуге арналған жіп дайындалады. Қазақ дәстүрінде көбінесе ала жіп қолданылады. Ала жіп адалдықтың, әділдіктің белгісі болып табылады. Кейбір жағдайларда шөптен немесе қойдың майлы ішегінен де тұсау жасалатын болған.

Тұсауды кесу рәсімі

• Баланың аяғына арнайы ала жіп байланады.
• Жиналған қауым ақ тілектерін айтып, батасын береді.
• Тұсау кесуші адам қайшымен немесе пышақпен жіпті кесіп, баланы қолынан жетектеп жүргізеді.
• Баланың алғашқы қадамдарын қолдай отырып, оған ақ жол тіленеді.

Тұсау кесуден кейінгі кезең

• Тұсауы кесілген бала арнайы дайындалған кілемнің немесе ақ мата төселген жердің үстімен жүргізіледі.
• Бала жүгіріп, еркін жүре бастаған соң, оған арнайы сыйлықтар беріледі.
• Жиынға қатысушылар ән айтып, тілек білдіріп, ойын - сауық ұйымдастырады.

Тұсау кесуге байланысты ырымдар мен нанымдар

Қазақ халқында тұсау кесуге қатысты әртүрлі ырымдар бар. Олардың кейбірі мыналар:

• Тұсау кесетін адам жаман мінезді, жалқау, ынжық болмауы керек. Себебі бала сол адамның жолын қуып кетеді деген сенім бар.
• Ала жіппен тұсау кесу – баланың өмір жолында адал, әділ болсын деген тілекпен жасалады.
• Шөппен тұсау кесу – бала тез өсіп, шөптей жайқалып, өмірі ұзақ болсын деген ниетті білдіреді.
• Майлы ішекпен кесу – бала бай - қуатты болсын деген ырымнан туған.
• Баланың тұсауын кескен адамға сыйлық немесе арнайы құрмет көрсетіледі.

Қазіргі заманғы тұсау кесу дәстүрі

Қазіргі таңда тұсау кесу дәстүрі әлі де өз маңызын жоғалтқан жоқ. Керісінше, ұлттық құндылықтарды жаңғырту мақсатында бұл дәстүрге жаңа сипаттар енгізілуде. Мысалы, бұрын бұл рәсім тек ауылдық жерлерде атқарылса, қазір қала тұрғындары да ұлттық дәстүрлерді сақтап, тұсау кесу тойларын ұйымдастырып келеді.
Қазіргі заманда тұсау кесу рәсімі:

• Отбасы мүшелері мен жақын туыстардың қатысуымен өткізіледі.
• Кейде үлкен салтанатты мерекеге айналады, мейрамханаларда арнайы ұйымдастырылады.
• Баланың тұсауын белгілі тұлғаларға кестіру сәнге айналып келеді.
• Кейбір отбасылар тұсау кесу тойын ұлттық нақышта безендіріп, қазақтың киіз үйлерін тігіп, дәстүрлі ұлттық ойындар өткізеді.

Дегенмен, уақыт өте келе кейбір отбасылар бұл дәстүрдің негізгі мәнін жоғалтып, оны жай ғана сәндік рәсім ретінде қарастыруы да кездеседі. Сондықтан тұсау кесу тек салт ретінде ғана емес, оның маңызын, терең мағынасын сақтай отырып өткізу маңызды.
Тұсау кесу – қазақ халқының өмірінде ерекше орын алатын, баланың болашағына деген сенім мен ақ тілекке толы дәстүр. Ол ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан қазақ мәдениетінің бір бөлшегі. Тұсау кесу рәсімі арқылы қазақтар ұрпақ сабақтастығын сақтап, ұлттық құндылықтарын ұлықтайды.

Бүгінде тұсау кесу дәстүрі тек ауылдық жерде ғана емес, қалада да кеңінен тойланып келеді. Бұл – қазақ халқының өз дәстүрлерін қастерлеп, ұрпақтан - ұрпаққа жеткізудегі маңызды қадамы. Тұсауы кесілген баланың жолы ашық, қадамы нық, өмірі мәнді болсын деген тілек – әрбір ата - ананың арманы. Сондықтан бұл дәстүрдің қадірін біліп, оның мән - мағынасын жоғалтпай, болашақ ұрпаққа жеткізу – біздің басты міндетіміз.